Diamond
Çöküş Kitabı: Çevresel Yıkımın Çok Katmanlı Dinamikleri / Tüketim, Nüfus, Göç
Jared
Diamond’ın Çöküş adlı çalışması, çevresel felaketlerin ekolojik, ekonomik,
demografik ve politik unsurlarla iç içe geçmiş çok boyutlu bir sürecin sonucu
olduğunu ortaya koyar. Kitapta yer alan örnekler, tarihsel toplumların çevresel
sınırlara ulaşarak nasıl çöküşe sürüklendiğini gösterirken, bu süreçlerin
günümüz toplumları için geçerliliğini de vurgular. Diamond’ın analizinde dikkat
çeken noktalardan biri, çevresel çöküşü sadece doğal kaynakların tükenmesiyle
açıklamaması; aynı zamanda insan hareketliliği, nüfus artışı ve tüketim
kalıplarındaki değişimle ilişkilendirmesidir.
Özellikle
Kaliforniya örneği üzerinden yapılan değerlendirmelerde, Üçüncü Dünya
ülkelerinden Birinci Dünya’ya göç eden nüfusun, sadece fiziki mekân
değiştirmediği; aynı zamanda daha yüksek bir yaşam standardına geçiş yaptığı
vurgulanır. Bu durum, kişi başına düşen enerji ve kaynak tüketimini artırmakta;
başta su, et, enerji ve ulaşım olmak üzere doğal sistemler üzerindeki baskıyı
katlamaktadır. Diamond’a göre, göçmenler yalnızca mevcut sistemin yükünü
paylaşmakla kalmaz, aynı zamanda tüketim sisteminin yayılmasına katkıda
bulunur.
Bu analiz,
ilk bakışta çevre odaklı bir analiz gibi dursa da, derin yapısında
sosyoekonomik eşitsizliklerin izlerini taşır. Tüketim düzeyi yüksek
toplumların, kendi sistemlerinin sürdürülemezliğini içeriden ve dışarıdan gelen
taleplerle destekledikleri açıktır. Diamond’ın yaklaşımı, bu açıdan
değerlendirildiğinde, göç olgusunu çevresel etkiler bağlamında yeniden
düşünmeyi gerektirir. Çünkü göç, sadece insani ya da politik bir olgu değildir;
aynı zamanda küresel kaynak döngüsünde etkili bir aktördür.
Kitapta
yer alan örnekler, nüfus artışı ve göçle ilgilidir; ormansızlaşma, mercan
resiflerinin yok oluşu, sulak alanların kuruması, deniz ekosistemlerinin
çökmesi ve toprak erozyonu gibi pek çok başlık sistematik olarak ele alınır.
Diamond, bu başlıkları, birbiriyle ilişkili kriz başlıkları olarak sunar.
Örneğin, tropikal ormanların tarım alanına dönüştürülmesiyle hem biyolojik
çeşitlilik kaybedilmekte, hem karbon tutma kapasitesi düşmekte, hem de yerel
halkın geçim kaynakları tahrip edilmektedir.
Diamond
göçü doğrudan sorun olarak sunmaz; ancak Üçüncü Dünya’dan gelen bireylerin
yüksek yaşam standartlarına geçişiyle artan tüketimin, çevresel baskıyı
büyüttüğünü belirtir. Bu durum, sistemin sürdürülebilirliğini zayıflatır.
Diamond, yargılamaktan ziyade bu sonuçları nesnel biçimde ortaya koyar. Öte
yandan, Diamond’ın analizleri bazı yönlerden eleştiriye açıktır. Nüfus artışı
ve göç gibi olgulara yüklenen çevresel anlam, tarihsel sömürgecilik, ticari
emperyalizm ve iklim adaletsizliği gibi daha geniş yapısal nedenlerden bağımsız
değildir. Tüketim talebi artıyorsa, bunun nedeni insanların daha fazlasını
istemesi ve küresel sistemin bu talebi teşvik eden yapılar üretmesidir.
Reklamcılık, ithalat politikaları, kültürel normlar ve teknolojik yayılma, bu
talepleri doğrudan beslemektedir.
Çöküş,
yalnızca geçmiş toplumların değil, bugünün küresel toplumunun da bir analizidir.
Diamond’ın önerdiği gibi, eğer mevcut eğilimler devam ederse, çevresel
sınırların aşılması kaçınılmazdır. Bu bağlamda, çevre politikalarının kaynak
koruma ve tüketim kalıplarını dönüştürmeye; küresel eşitsizlikleri yeniden
düşünmeye yönelik olması gerekir. Aksi halde, sistemin kendisinin
sürdürülebilirliği tartışmaya açılacaktır.
***
Jared
Diamond’ın Çöküş adlı kitabını okuma sürecimde, her bölüm kendi içinde çarpıcı
sorular, sarsıcı örnekler ve çok boyutlu analizlerle doluydu. Kitabı bölüm
bölüm okumamı ilerletirken, bugünün dünyasının da benzer yapısal zayıflıklar ve
sınırlarla karşı karşıya olduğunu fark ettim. Okumalarım sonrası kaleme
aldığım yazılar, bu farkındalığın birer kaydı niteliğindeydi. Bugün kitabı
tamamen bitirmiş bulunuyorum ve bu süreci genel bir değerlendirme ile
sonlandırmak istedim.
Diamond
çevresel çöküşü; doğayla ilgili bir mesele, ekonomik sistemler, toplumsal
tercihler, siyasi irade eksiklikleri ve küresel eşitsizliklerle iç içe geçmiş
çok katmanlı bir kriz olarak ele alıyor. Nüfus artışı, göç hareketleri, tüketim
alışkanlıkları, yabancı türlerin istilası, ormansızlaşma, toprak kaybı ve deniz
ekosistemlerinin çöküşü gibi konular, tarihsel örnekler üzerinden bugüne ışık
tutacak şekilde inceleniyor.
Kitap
boyunca dikkatimi en çok çeken noktalardan biri, Diamond’ın göç, nüfus ve
tüketim ilişkisini doğrudan çevresel sürdürülemezlikle ilişkilendirmesiydi. Bu
tespit, göçmenlerin bireysel tercihlerinden çok, sistemin doğasına dair bir şey
söylüyor. İnsanlar, daha iyi bir yaşam için hareket ediyor; ancak mevcut
tüketim modeli içinde bu hareketlilik, çevresel yükü de beraberinde getiriyor.
Diamond bunu hesaplanması gereken bir gerçeklik olarak sunuyor.
Çöküş, günümüzün
en güncel krizlerine dair çok disiplinli bir uyarı metni. Kitap boyunca işlenen
örnekler, doğal kaynakları nasıl yönettiğimizin, çevremizi ve toplumların
devamlılığını belirlediğini gösteriyor. Diamond'ın yaklaşımı, karmaşık ve geniş
ölçekli sorunları sadeleştirmeden anlatmaya çalışmasıyla kıymetli. Ancak bazı
bölümlerde yapısal eşitsizlikleri geri planda bırakması, özellikle göç ve
tüketim konusunda daha eleştirel bir çerçeve ihtiyacını da hatırlatıyor.
Her bir bölüm, bugüne dair sorular
üretmemi sağladı. Artık geçmişte ne olduğunu, bugün ne yaptığımızı ve yarına ne
bırakacağımızı daha net düşünmemiz gereklidir. Diamond’ın çalışması, tüm insanlığı
içinde bulunduğu süreci yeniden düşünmeye davet eden güçlü bir uyarıdır.
