Diamond Çöküş Kitabı: Çevresel Yıkımın Çok Katmanlı Dinamikleri / Tüketim, Nüfus, Göç

 

Diamond Çöküş Kitabı: Çevresel Yıkımın Çok Katmanlı Dinamikleri / Tüketim, Nüfus, Göç

Jared Diamond’ın Çöküş adlı çalışması, çevresel felaketlerin ekolojik, ekonomik, demografik ve politik unsurlarla iç içe geçmiş çok boyutlu bir sürecin sonucu olduğunu ortaya koyar. Kitapta yer alan örnekler, tarihsel toplumların çevresel sınırlara ulaşarak nasıl çöküşe sürüklendiğini gösterirken, bu süreçlerin günümüz toplumları için geçerliliğini de vurgular. Diamond’ın analizinde dikkat çeken noktalardan biri, çevresel çöküşü sadece doğal kaynakların tükenmesiyle açıklamaması; aynı zamanda insan hareketliliği, nüfus artışı ve tüketim kalıplarındaki değişimle ilişkilendirmesidir.

Özellikle Kaliforniya örneği üzerinden yapılan değerlendirmelerde, Üçüncü Dünya ülkelerinden Birinci Dünya’ya göç eden nüfusun, sadece fiziki mekân değiştirmediği; aynı zamanda daha yüksek bir yaşam standardına geçiş yaptığı vurgulanır. Bu durum, kişi başına düşen enerji ve kaynak tüketimini artırmakta; başta su, et, enerji ve ulaşım olmak üzere doğal sistemler üzerindeki baskıyı katlamaktadır. Diamond’a göre, göçmenler yalnızca mevcut sistemin yükünü paylaşmakla kalmaz, aynı zamanda tüketim sisteminin yayılmasına katkıda bulunur.

Bu analiz, ilk bakışta çevre odaklı bir analiz gibi dursa da, derin yapısında sosyoekonomik eşitsizliklerin izlerini taşır. Tüketim düzeyi yüksek toplumların, kendi sistemlerinin sürdürülemezliğini içeriden ve dışarıdan gelen taleplerle destekledikleri açıktır. Diamond’ın yaklaşımı, bu açıdan değerlendirildiğinde, göç olgusunu çevresel etkiler bağlamında yeniden düşünmeyi gerektirir. Çünkü göç, sadece insani ya da politik bir olgu değildir; aynı zamanda küresel kaynak döngüsünde etkili bir aktördür.

Kitapta yer alan örnekler, nüfus artışı ve göçle ilgilidir; ormansızlaşma, mercan resiflerinin yok oluşu, sulak alanların kuruması, deniz ekosistemlerinin çökmesi ve toprak erozyonu gibi pek çok başlık sistematik olarak ele alınır. Diamond, bu başlıkları, birbiriyle ilişkili kriz başlıkları olarak sunar. Örneğin, tropikal ormanların tarım alanına dönüştürülmesiyle hem biyolojik çeşitlilik kaybedilmekte, hem karbon tutma kapasitesi düşmekte, hem de yerel halkın geçim kaynakları tahrip edilmektedir.

Diamond göçü doğrudan sorun olarak sunmaz; ancak Üçüncü Dünya’dan gelen bireylerin yüksek yaşam standartlarına geçişiyle artan tüketimin, çevresel baskıyı büyüttüğünü belirtir. Bu durum, sistemin sürdürülebilirliğini zayıflatır. Diamond, yargılamaktan ziyade bu sonuçları nesnel biçimde ortaya koyar. Öte yandan, Diamond’ın analizleri bazı yönlerden eleştiriye açıktır. Nüfus artışı ve göç gibi olgulara yüklenen çevresel anlam, tarihsel sömürgecilik, ticari emperyalizm ve iklim adaletsizliği gibi daha geniş yapısal nedenlerden bağımsız değildir. Tüketim talebi artıyorsa, bunun nedeni insanların daha fazlasını istemesi ve küresel sistemin bu talebi teşvik eden yapılar üretmesidir. Reklamcılık, ithalat politikaları, kültürel normlar ve teknolojik yayılma, bu talepleri doğrudan beslemektedir.

Çöküş, yalnızca geçmiş toplumların değil, bugünün küresel toplumunun da bir analizidir. Diamond’ın önerdiği gibi, eğer mevcut eğilimler devam ederse, çevresel sınırların aşılması kaçınılmazdır. Bu bağlamda, çevre politikalarının kaynak koruma ve tüketim kalıplarını dönüştürmeye; küresel eşitsizlikleri yeniden düşünmeye yönelik olması gerekir. Aksi halde, sistemin kendisinin sürdürülebilirliği tartışmaya açılacaktır.

***

Jared Diamond’ın Çöküş adlı kitabını okuma sürecimde, her bölüm kendi içinde çarpıcı sorular, sarsıcı örnekler ve çok boyutlu analizlerle doluydu. Kitabı bölüm bölüm okumamı ilerletirken, bugünün dünyasının da benzer yapısal zayıflıklar ve sınırlarla karşı karşıya olduğunu fark ettim. Okumalarım sonrası kaleme aldığım yazılar, bu farkındalığın birer kaydı niteliğindeydi. Bugün kitabı tamamen bitirmiş bulunuyorum ve bu süreci genel bir değerlendirme ile sonlandırmak istedim.

Diamond çevresel çöküşü; doğayla ilgili bir mesele, ekonomik sistemler, toplumsal tercihler, siyasi irade eksiklikleri ve küresel eşitsizliklerle iç içe geçmiş çok katmanlı bir kriz olarak ele alıyor. Nüfus artışı, göç hareketleri, tüketim alışkanlıkları, yabancı türlerin istilası, ormansızlaşma, toprak kaybı ve deniz ekosistemlerinin çöküşü gibi konular, tarihsel örnekler üzerinden bugüne ışık tutacak şekilde inceleniyor.

Kitap boyunca dikkatimi en çok çeken noktalardan biri, Diamond’ın göç, nüfus ve tüketim ilişkisini doğrudan çevresel sürdürülemezlikle ilişkilendirmesiydi. Bu tespit, göçmenlerin bireysel tercihlerinden çok, sistemin doğasına dair bir şey söylüyor. İnsanlar, daha iyi bir yaşam için hareket ediyor; ancak mevcut tüketim modeli içinde bu hareketlilik, çevresel yükü de beraberinde getiriyor. Diamond bunu hesaplanması gereken bir gerçeklik olarak sunuyor.

Çöküş, günümüzün en güncel krizlerine dair çok disiplinli bir uyarı metni. Kitap boyunca işlenen örnekler, doğal kaynakları nasıl yönettiğimizin, çevremizi ve toplumların devamlılığını belirlediğini gösteriyor. Diamond'ın yaklaşımı, karmaşık ve geniş ölçekli sorunları sadeleştirmeden anlatmaya çalışmasıyla kıymetli. Ancak bazı bölümlerde yapısal eşitsizlikleri geri planda bırakması, özellikle göç ve tüketim konusunda daha eleştirel bir çerçeve ihtiyacını da hatırlatıyor.

Her bir bölüm, bugüne dair sorular üretmemi sağladı. Artık geçmişte ne olduğunu, bugün ne yaptığımızı ve yarına ne bırakacağımızı daha net düşünmemiz gereklidir. Diamond’ın çalışması, tüm insanlığı içinde bulunduğu süreci yeniden düşünmeye davet eden güçlü bir uyarıdır.

 

 

Verimsizlikle Büyüyen Refah: Jared Diamond’un Avustralya Paradoksu

Avustralya, dünya haritasında göz dolduran büyüklüğüyle dikkat çeker; ancak bu genişliğin büyük bölümü yaşanabilirlik açısından zayıftır. Nüfusun çok büyük kısmı, beş büyük kıyı şehrinde toplanmıştır. İç kesimler, iklim koşulları, su kaynaklarının yetersizliği ve toprak kalitesi bakımından hem yerleşim hem de üretim için sınırlı olanaklar sunar. Bu nedenle, yüzölçümüne oranla aktif biçimde kullanılan alan oldukça düşüktür. Bunun başlıca nedenlerinden biri, kıtanın jeolojik açıdan çok yaşlı olmasıdır. Avustralya, yer kabuğunun en eski parçalarından biridir; bu da topraklarının milyonlarca yıl boyunca aşınıp yıkanarak tarımsal besin maddelerini kaybetmesine yol açmıştır. Verimlilik, bu topraklarda ancak yoğun teknik müdahale ile mümkündür.

Yine de Avustralya, dünyanın gelişmiş ülkeleri arasında yer alır. Bu, ilk bakışta bir çelişki gibi görünebilir: verimsiz topraklar, çölleşen alanlar, sınırlı su kaynakları vardır. Buna rağmen ülke yüksek refah düzeyi, güçlü bir ekonomi ve yüksek yaşam standartlarıyla anılmaktadır. Bu çelişki, ülkenin zenginliğinin toprağın altındaki madenlerden, yani yeraltı kaynaklarından gelmesiyle açıklanabilir. Altın, kömür, demir cevheri, lityum ve nadir elementler gibi stratejik kaynaklar, Avustralya ekonomisinin temel taşıdır. Ülke, özellikle Çin gibi büyük tüketici ülkelerle yaptığı yüksek hacimli hammadde ticareti sayesinde küresel ekonomik sistemin önemli bir aktörüdür.

Jared Diamond’un Çöküş adlı çalışmasında Avustralya, çevresel olarak başarısız sayılabilecek bir örnek olarak ele alınır. Diamond, özellikle tarımsal faaliyetlerin toprağın doğal kapasitesini zorladığını ve bunun hem çevresel hem de ekonomik açıdan sürdürülemez olduğunu savunur. Bu açıdan bakıldığında, yaptığı analiz çevresel uyarı açısından anlamlıdır. Ancak Diamond’un yaklaşımı, ağırlıklı olarak çevre ve ekolojik sistemler üzerinden ilerlediğinden, toplumsal, kültürel ve tarihsel boyutlar görece yüzeysel geçilir.

Özellikle Avustralya bağlamında bu eksiklik belirgindir. Binlerce yıl boyunca bu kıtada yaşamış olan Aborjin toplulukları, kendi bilgi sistemleriyle doğayla uyumlu bir yaşam sürdürmüşlerdir. Bu sistemler, arazinin döngüsel olarak yakılması, suyun dikkatli kullanımı ve avcılık-toplayıcılık dengesiyle çevreye uzun vadede zarar vermeyen bir ilişki kurmuştur. Ancak kolonyal dönemde bu sistemler yok sayılmış; yerli halk marjinalize edilmiş, topraklarına el konmuş, kültürel süreklilik kesintiye uğramıştır. Bu tarihsel gerçek, çevresel yıkımın iklim koşullarıyla, siyasal ve kültürel tercihlerle şekillendiğini gösterir.

Dolayısıyla, Avustralya’daki çöküş meselesini yalnızca doğanın elverişsizliği üzerinden değerlendirmek yetersizdir. Çevresel koşullar elbette belirleyicidir, ancak toplumsal yapı, iktidar ilişkileri, yerli bilgi sistemlerinin dışlanması ve ekonomik tercihler bu süreci daha karmaşık hale getirir. Diamond’un çöküş anlatısı, zaman zaman çevresel determinizme yaklaşır; bu ise insan iradesini, sosyal direnci ve kültürel çeşitliliği görmezden gelmektir.

Avustralya’nın bugünkü gelişmişliği de sorgulanmalıdır: Evet, kişi başı gelir yüksektir; ama bu gelir, sınıfsal olarak eşit dağılmamaktadır. Ülkede düşük gelirli işçiler, göçmen emeği ve özellikle Aborjin halk, yapısal eşitsizliklerle karşı karşıyadır. Refahın görünürlüğü, daha çok kıyı şehirlerinde ve eğitimli orta-üst sınıf içinde toplanmıştır. Madenlerin ekonomik değeri yüksektir; ancak çevresel maliyetleri, toplumsal etkileri ve kaynakların yönetimi konusunda uzun vadeli kaygılar da mevcuttur.

Jared Diamond’un yaklaşımı, Avustralya’yı çevresel kırılganlık üzerinden anlamak açısından değerli bir çerçeve sunar; fakat bu çerçeve, sosyo-politik dinamikleri yeterince kapsamaz. Toplumlar yalnızca doğa karşısında çökmekle kalmaz; bazen kendi tarihleriyle, tercihleriyle, ihmal ettikleri bilgi sistemleriyle de çöküşe zemin hazırlarlar. Bu nedenle çevresel eleştiriler, tarihsel ve toplumsal sorumlulukları göz ardı etmeden yapılmalıdır.

***
Buna rağmen ülke, küresel ölçekte gelişmiş ekonomiler arasında yer alır. Bunun temel nedenlerinden biri, zengin yeraltı kaynaklarıdır. Altın, kömür, demir cevheri, boksit, lityum ve nikel gibi madenler bakımından dünyada üst sıralarda bulunur. Kalgoorlie, Pilbara, Mount Isa gibi bölgelerde çıkarılan bu madenler, başta Çin olmak üzere sanayi ülkelerine ihraç edilir. Bu kaynaklar, istikrarlı bir ihracat geliri olarak ülke ekonomisinin temel dayanaklarını oluşturur. Çin ile kurulan güçlü ticaret ilişkileri, Avustralya’yı hammadde tedarik zincirinin vazgeçilmez halkalarından biri haline getirir. Maden sektöründeki yüksek teknoloji kullanımı ve büyük ölçekli işletmelerin yaygınlığı, bu kaynakların küresel piyasaya sürekli ve güvenilir biçimde sunulmasına olanak tanır.

Bunun yanı sıra, üniversiteler ve yükseköğrenim sistemi uluslararası öğrenci pazarında önemli bir ekonomik alan yaratır. Turizm, hizmet sektörü ve finansal istikrar da ekonomik büyümeyi destekleyen diğer faktörler arasında yer alır. Yaşam kalitesi, sağlık sistemi, altyapı yatırımları ve siyasi düzenlilik, bu kalkınma modelini daha görünür ve sürdürülebilir kılar. Ancak bu büyüme, kıtanın tamamına eşit biçimde yayılmıştır. Nüfusun büyük kısmı kıyı şehirlerinde yoğunlaşmış, iç bölgeler düşük nüfuslu ve üretim açısından ikincil konumda kalmıştır.

Ekonomik büyümenin ardında, doğrudan topraktan elde edilen tarımsal üretimden çok, yeraltından çıkarılan ham maddelerin küresel sisteme entegre edilmesi yatar. Avustralya, doğal kaynak yönetimini büyük ölçekte organize edebilmiş, bu kaynakların işlenmesi ve taşınması için gerekli altyapıyı oluşturmuş bir ülkedir. Bu durum, tarımsal üretim kısıtlı olsa da ülkenin toplam ekonomik göstergelerini güçlü kılar. Coğrafi dezavantajlar, stratejik kaynak yönetimi ve dış ticaret politikaları sayesinde telafi edilmiş, bu da ülkeyi dünyanın gelişmiş ekonomileri arasında konumlandırmıştır.

Avustralya, genişliğiyle göz kamaştırsa da bu büyüklüğün çoğu üretime ve yerleşime uygun olmayan alanlardan oluşur. Kıtanın iç kesimleri kuraklık, yüksek buharlaşma oranı ve mineral açısından yoksun toprak yapısıyla tarım faaliyetlerini sınırlı kılar. Jeolojik olarak dünyanın en yaşlı kara parçalarından biri olması, toprağın milyonlarca yıl boyunca doğal döngülerle yıkanmasına, besin elementlerinin süzülüp taşınmasına neden olmuştur. Zaman içinde toprak yapısı, organik madde ve mineral bakımından zayıflamış, kendini yenileyebilecek dış etkenlerden yoksun kalmıştır. Toprak oluşumu için gerekli gençleştirici süreçlerin sınırlılığı, tarımsal verim açısından ciddi bir engel oluşturur. Bu koşullarda üretim, yoğun teknoloji, kimyasal gübre ve sulama sistemleri aracılığıyla sürdürülebilir hale getirilir, bu da maliyeti artırır.

Diamond’un Gözünden Ruanda: Kaynak Krizi, Nüfus Baskısı ve Çöküş

Diamond’un Gözünden Ruanda: Kaynak Krizi, Nüfus Baskısı ve Çöküş

Diamond’a göre Ruanda soykırımı yalnızca Hutu ile Tutsi arasında bir nefretin patlaması değildir. Asıl neden, nüfus yoğunluğu, kaynak yetersizliği ve toprak kıtlığı nedeniyle toplumun kendi içinde parçalanmasıdır. Ruanda, Afrika’nın en yüksek nüfus yoğunluğuna sahip ülkelerinden biri olarak gösterilir. Topraklar bölündükçe tarım yapılamaz hale gelir, insanlar temel ihtiyaçlarını karşılayamaz. Kıtlık, yoksulluk ve yaşam alanı kavgası sıradan insanların boğuştuğu gerçek sorunlardır.

Diamond’un altını çizdiği nokta şudur: Toplum öyle bir noktaya gelir ki; insanlar yalnızca öteki olarak gördüğünü (Tutsiler) değil, kendi içlerinden olan rakiplerini (Hutuler), komşularını, hatta akrabalarını bile hedef alır. Mesele artık etnik kimliğin ötesine geçmiş; hayatta kalma savaşı verilmektedir. Nefret ideolojisi bu ortamda hızla yayılır; kimin Hutu, kimin Tutsi olduğu kadar kimin hangi tarlayı alacağı, hangi kaynağa sahip olacağı önem kazanır. Açlık ve toprak kıtlığı, insanları birer ölüm makinesine dönüştürür.

Diamond’un yorumu, soykırımı ideolojik evet ama daha çok çevresel krizlerin ve sistemsel kaynak kıtlığının tetiklediği bir toplumsal çöküşün sonucu olarak görür. Ve bu nedenle soykırım sırasında Hutu’ların kendi aralarındaki hesaplaşmaları ve katliamları da bu sistemin ürettiği bir sonuçtur: Çünkü hayatta kalabilmek için komşunun tarlasını almak, onun ailesini ortadan kaldırmak bir araç haline gelmiştir.

Belçika, Ruanda’yı sömürgeleştirdikten sonra (1916’dan itibaren), yerel halk arasındaki etnik farklılıkları yönetim politikalarının merkezine yerleştirir. Aslında Hutu ve Tutsi kimlikleri, tarih boyunca birbirine karışmış, daha çok sosyal sınıf ve ekonomik statüyle ilişkili gruplardır. Ancak Belçika yönetimi, bu ayrımı biyolojik ve ırksal bir kategoriye dönüştürür.

Belçikalı yöneticiler, Tutsileri; daha uzun boylu, daha ince yüz hatlarına ve kimi zaman daha açık ten rengine sahip oldukları gerekçesiyle; Avrupalılara yakın ve üstün bir ırk olarak görürler. Batılı ırk teorilerine dayalı bu bakış açısıyla, Tutsilere ayrıcalık tanıyan bir idari sistem kurarlar. Okullar, memuriyetler ve yerel yönetimler Tutsi seçkinlerin kontrolüne verilir.

Daha da önemlisi, Belçika 1930'larda kimlik kartı uygulamasını başlatır. Her bireyin kimlik kartında Hutu, Tutsi ya da Twa yazılır. Böylece esnek ve akışkan olan toplumsal gruplar, kalıcı ve değiştirilemez bir etnik kimliğe hapsedilir. Bu kimlikler bir yandan Tutsilere ayrıcalık verirken, diğer yandan Hutular arasında derin bir öfke ve ezilmişlik duygusunu biriktirir.

Belçika’nın kurduğu bu sistem, Hutu-Tutsi ayrımını keskinleştirir ve ileride soykırımın ideolojik ve sosyal altyapısını besleyen en önemli etkenlerden biri olur.

Aslında Diamond, Ruanda soykırımının ideolojik boyutunu görmekle birlikte, bu felaketin asıl nedenini çevresel ve yapısal sorunlarda arar. Ona göre soykırım yalnızca Hutu ile Tutsi arasında körüklenen bir nefretin değil; kontrolsüz nüfus artışı, kaynak yetersizliği ve toprak kıtlığı gibi derinleşen krizlerin sonucudur. Ruanda, Afrika’nın en yoğun nüfuslu ülkelerinden biri olarak giderek küçülen tarım arazilerinde barınmaya çalışmış; miras yoluyla bölünen topraklar, nesiller boyunca parçalanarak kimseyi doyuramaz hale gelmiştir. Gelir başına düşen gıda miktarı azalmış, kıtlık ve yoksulluk geniş halk kesimlerinin hayatta kalma savaşını belirleyen temel mesele haline gelmiştir.

Diamond’un işaret ettiği nokta şudur: Nefret ideolojisi bu koşulların içinde yayılmış ve insanlar, öteki gördüklerini, kendi komşularını, akrabalarını, hatta aynı etnik gruptan olanları bile bir tehdit olarak görmeye başlamıştır. Artık mesele kimin Hutu, kimin Tutsi olmasından çıkmış, kimin hangi tarlaya ve kaynağa sahip olacağı noktasına gelmiştir.

Belçika’nın sömürge politikaları, Hutu ve Tutsi ayrımını kalıcılaştırarak bu krizi ideolojik bir zemine oturtmuş; ama soykırımı hazırlayan esas zemin, toplumun hayatta kalabilmek için kendi kendini tükettiği bir çevresel ve toplumsal çöküştür.

Şurası oldukça ilgi çekici:

ABD, Fransa ve diğer büyük güçler ya doğrudan çıkar kaygısıyla ya da siyasi isteksizlikle bu katliama seyirci kalmıştır. ABD, Somali’de yaşadığı askeri başarısızlığın ardından Afrika’daki müdahalelerden çekinmiş, soykırım sözcüğünü dahi kullanmaktan kaçınmış ve Birleşmiş Milletlerin etkili kararlar almasını engellemiştir. Fransa ise soykırım öncesinde Hutu rejimini desteklemiş, orduyu eğitmiş ve silah sağlamış; soykırım sırasında ise düzenlediği müdahale, katliamı durdurmaktan çok failleri korumakla suçlanmıştır. Birleşmiş Milletler ve diğer ülkeler, bürokratik kaygılar ve çıkar hesapları nedeniyle sessiz kalmış, yüz binlerce insanın göz göre göre katledilmesine engel olmamıştır. Sonuçta Ruanda soykırımı, uluslararası sistemin çifte standardını en acı haliyle açığa çıkarmıştır.

Jared Diamond ve Çöküş'den Notlar: Kızıl Erik, Grönland’ın Arktik Halkları ve Çevresel Uyumun Toplumsal Çözümlenmesi

 

Jared Diamond ve Çöküş'ten Notlar: Kızıl Erik, Grönland’ın Arktik Halkları ve Çevresel Uyumun Toplumsal Çözümlenmesi

Kızıl Erik’in Öyküsü: Göç, Keşif ve Nors Toplumunun İzleri

Kızıl Erik, ya da gerçek adıyla Erik Thorvaldsson, yaklaşık 950 yılında Norveç’in güneybatısındaki Jaeren bölgesinde doğdu. Lakabı olan Kızıl, muhtemelen dikkat çekici kızıl saçları ve sakallarından geliyordu. O, Viking çağının en tanınmış figürlerinden biri olarak, hem kendi yaşamı hem de soyundan gelenlerle birlikte İskandinav keşiflerinin yönünü değiştirmiştir. Erik’in hayatı, daha çocukken Norveç’ten sürgün edilen babası Thorvald Asvaldsson ile birlikte İzlanda’ya göç etmesiyle şekillendi. Thorvald, bir adam öldürme suçu nedeniyle Norveç’ten kovulmuştu. Bu olay, Erik’in kaderini belirleyen ilk göç dalgasıydı. İzlanda’ya yerleşen aile, burada yeni bir hayat kurdu. Ancak Erik, babasının kaderini bir anlamda tekrar etti. Yetişkinliğe eriştikten sonra, komşularıyla yaşadığı anlaşmazlıklar ve şiddet olayları nedeniyle birkaç kişiyi öldürdü. Bu cinayetler sonucunda, İzlanda’nın meclisi olan Althing tarafından üç yıl süreyle sürgün cezasına çarptırıldı. Sürgün kararı, Erik’in hayatında dönüm noktası oldu. Batıya doğru yelken açarak, daha önce bazı Vikinglerin varlığını duyduğu ama kalıcı olarak yerleşemediği bir kara parçasına yöneldi: Grönland. Erik, üç yıl boyunca bu yeni toprakları keşfetti. Kıyı şeridini inceledi, kışları geçirebileceği bölgeleri belirledi ve bu toprakların yerleşim için uygun olduğunu düşündü. Sürgün süresi dolduğunda İzlanda’ya geri döndü ve Grönland’ı Yeşil Ülke olarak tanıttı. Bu isim, aslında bir pazarlama stratejisiydi. Sert iklimine rağmen, Grönland’ı cazip göstermek ve yeni yerleşimcileri ikna etmek için bu ismi seçmişti. 

985 yılında, Erik öncülüğünde 25 gemilik bir göçmen filosu Grönland’a doğru yola çıktı. Ancak yolculuk zorlu geçti; sadece 14 gemi hedefe ulaşabildi. Grönland’ın güneybatı kıyısında, bugünkü Narsarsuaq yakınlarında Brattahlid adlı yerleşimi kurdu. Bu yerleşim, Avrupa dışındaki ilk kalıcı İskandinav kolonisi olarak tarihe geçti. Erik burada liderlik yaptı, tarım ve hayvancılıkla uğraştı, koloniyi organize etti. Pagan inançlarına sıkı sıkıya bağlıydı; Hristiyanlığı kabul eden karısının ısrarlarına rağmen dinini değiştirmedi. Hatta karısının Grönland’da bir kilise yaptırmasına bile uzun süre karşı çıktı. 

Kızıl Erik’in Nors toplumu ile bağı çok derindi. O, Viking kültürünün özünü taşıyan bir figürdü: cesur, gözü kara, onuruna düşkün ve keşif ruhuyla dolu. Nors toplumu, klan yapısına dayalı, savaşçı bir kültüre sahipti. Hukuk sistemi, Althing gibi meclislerde alınan kararlarla yürütülüyordu. Sürgün, bu toplumda hem bir ceza hem de yeni fırsatların kapısını aralayabilecek bir durumdu. Erik’in sürgünü, onu yeni bir dünya kurmaya yöneltti. Bu yönüyle, Nors toplumunun hem karanlık hem de yaratıcı yanlarını temsil eder. Erik’in oğlu Leif Erikson, babasının izinden giderek daha da batıya yelken açtı ve Kuzey Amerika kıyılarına ulaştı. Ancak Kızıl Erik, bu yolculuğa katılamadı. Rivayete göre, Leif’in Amerika seferine katılmak üzereyken atından düşen Erik, bunu uğursuzluk sayarak yolculuktan vazgeçti. Kısa bir süre sonra Grönland’da çıkan bir salgında hayatını kaybetti. Kızıl Erik’in yaşamı, Viking çağının göç, keşif ve yerleşim dinamiklerini anlamak için eşsiz bir örnektir. Onun hikâyesi bir kültürün sınır tanımayan ruhunun hikâyesidir. 

Jared Diamond’ın Çöküş kitabında Kızıl Erik’in ve onun öncülüğünde kurulan Grönland Nors topluluğunun öyküsü, çevresel uyum, kültürel esneklik ve hayatta kalma mücadeleleri bağlamında ele alınır. Diamond, Grönland’daki Nors yerleşimini, toplumların çevresel koşullara uyum sağlama becerilerinin hayati önemini göstermek için inceler.

Kızıl Erik’in Grönland’a göçü, aslında bir cesaret ve keşif örneğidir. Erik yeni bir dünya kurmaya çalışmış, bu toprakları Yeşil Ülke olarak tanıtarak insanları oraya çekmiştir. Ancak Diamond’a göre bu yeni toplum, çevrenin gerçeklerine ayak uydurmayı başaramamış; Norveç’teki ve İzlanda’daki alışkanlıklarını Grönland’ın ağaçsız, soğuk ve verimsiz topraklarına dayatmaya çalışmıştır.

Diamond, Grönland Norslarını doğayla uyum sağlayamayan ve Inuit halkının başarılı yaşam biçimlerinden ders almayan bir toplum olarak örnek gösterir. Norslar, tarım ve hayvancılığı kendi bildikleri şekilde sürdürmüş, deniz ürünlerini yeterince kullanmamış ve ticarete aşırı bağımlı kalarak Küçük Buz Çağı gibi iklim değişiklikleri ve Avrupa’daki krizler nedeniyle izole hale gelmiştir.

Diamond’un kitabında Kızıl Erik’in hikâyesi, çevresel körlük, kültürel esneklik eksikliği ve kısa vadeli uyum başarısının uzun vadeli çöküşe nasıl yol açabileceğinin tarihsel bir örneği olarak sunulur.

***

Viking Çağı’nda Norveç Kralı Harald Harfagre (Güzel Saçlı Harald) döneminde merkezi otoritenin güçlenmesi ve Norveç’in siyasi birliğinin sağlanmaya başlanması, bağımsız çiftlik sahipleri, savaşçılar ve özellikle suç işleyen ya da sürgüne mahkûm edilen bireyler üzerinde önemli bir baskı oluşturmuştur. Bu süreçte Kızıl Erik’in babası Thorvald Asvaldsson da bir adam öldürme suçu nedeniyle Norveç’ten sürgün edilmiş ve ailesiyle birlikte batıya, İzlanda’ya göç etmek zorunda kalmıştır. Bu tür bireysel sürgünler ve merkezi otorite baskısı, batıya doğru yeni topraklar arayışını teşvik etmiş ve İzlanda ile Grönland gibi yerleşimlerin kurulmasına zemin hazırlamıştır. Kral Harald’ın iktidarı doğrudan bir sürgün kararından çok, göç ve keşif hareketlerini dolaylı biçimde tetikleyen bir yapı olarak değerlendirilebilir.

***

İnuitler

Grönland’ın zorlu coğrafyasında, Nors yerleşimlerinin kurulduğu dönemde aynı bölgede Inuit halkı da yaşıyordu. Inuitler, Kuzey Kutbu çevresinin sert iklimine binlerce yıl boyunca geliştirdikleri bilgi, beceri ve teknolojiyle uyum sağlamış bir toplumdu. Avlanma yetenekleri, hayatta kalmalarının temel dayanağıydı. Fok, mors ve balina gibi deniz memelilerini avlamak ve balıkçılığı geçimlerinin merkezine yerleştirmek, bu toplumun doğayla kurduğu uyumun en önemli örneklerindendi. Bu başarıyı sağlayan önemli unsurlardan biri, ustalıkla yaptıkları kanolardı. Özellikle tek kişinin kullanımı için tasarlanmış, hafif ve çevik kanolar, donmuş sularda ve dar geçitlerde avlanmayı mümkün kılmış; av sırasında manevra kabiliyeti sağlamıştır. Bu kanolar avcının adeta uzantısı gibi işlev görmüş, bireysel avlanma becerilerini zirveye taşımıştır. 

İnuitler ayrıca kar ve buzdan iglolar inşa ederek barınma ihtiyaçlarını karşılamış, hayvan derilerinden ve kürklerden soğuk iklim koşullarına dayanıklı giysiler üretmişlerdir. Jared Diamond’ın Çöküş kitabında vurguladığı gibi, Inuitler çevresel kaynakları büyük bir ustalık ve sürdürülebilirlik anlayışıyla kullanabilmiş, böylece Grönland’ın sert doğasında kalıcı bir varlık göstermeyi başarmışlardır. Diamond, bu başarıyı Grönland’daki Nors toplumu ile karşılaştırarak inceler. Norslar, çevreye uygun geçim stratejilerini benimsemek yerine Norveç ve İzlanda’dan getirdikleri geleneksel tarım ve hayvancılık sistemlerine bağlı kalmış; deniz memelilerini avlamayı ve Inuitlerin deniz kaynaklarına dayalı yaşam biçimini benimsememişlerdir. Norslar, kültürel esneklik eksiklikleri nedeniyle iklim değişikliği ve dış ticaret ağlarının çökmesi karşısında giderek kırılgan hale gelmiş ve nihayetinde toplumları çökmüştür.

Dorsetler

Grönland’ın ve Kuzey Kutbu’nun ilk sakinlerinden biri olarak kabul edilen Dorset kültürü, bölgeye Inuitlerden önce yerleşmiş avcı-toplayıcı bir toplumdu. Dorsetler, MÖ yaklaşık 500 ile MS 1500 yılları arasında Grönland, Kanada Arktik Adaları ve Labrador Yarımadası gibi bölgelerde yaşamışlardır. Hayatta kalma stratejileri esas olarak deniz memelilerini ve karada yaşayan hayvanları avlamaya dayanıyordu. Kalın kıyafetler, taş ve kemikten yapılmış araçlar, buzda yaşamaya elverişli barınaklar gibi teknolojiler geliştirmişlerdi. Ancak tarihsel süreçte Dorset kültürü zamanla bölgeden çekilmiş ve ortadan kaybolmuştur. Bunun nedenleri kesin olarak bilinmemekle birlikte, arkeolojik ve iklimsel veriler ışığında birkaç temel etken öne çıkar. İklim koşullarındaki değişiklikler, özellikle Küçük Buz Çağı öncesindeki soğuma dönemleri, av kaynaklarının azalmasına ve yaşam koşullarının zorlaşmasına yol açmış olabilir. Ayrıca Dorsetlerin teknolojik olarak sınırlı kalmaları ve deniz avcılığı konusunda Inuitler kadar gelişmiş tekniklere sahip olmamaları, onları daha esnek ve uyumlu bir kültüre sahip olan Inuitler karşısında dezavantajlı duruma düşürmüştür. Muhtemelen Inuitlerin yayılması ve onların gelişmiş avlanma, ulaşım ve barınma teknikleri Dorsetlerin varlığını zorlaştırmış; bu etkileşim ve çevresel baskılar Dorset kültürünün zamanla kaybolmasına zemin hazırlamıştır.

Dorsetlerin ardından Grönland’a ve Arktik bölgesine yerleşen Inuitler, çevre koşullarına uyum sağlama açısından çok daha gelişmiş teknik ve sosyal yapılara sahipti. İnuitler, binlerce yıl boyunca zorlu kutup koşullarında hayatta kalmayı başaran, doğayla uyumlu bir yaşam tarzı geliştirmiş bir toplumdu. Bu karşılaştırma, çevresel uyumun ve kültürel esnekliğin bir toplumun varlığını sürdürebilmesinde ne denli belirleyici olduğunu göstermektedir.

Bu durumda şunu da söyleyebiliriz: Avrupa ile iletişim halinde olan ve ticaret yapan Norslar, tüm bu bağlantılarına rağmen, çevreye uyum sağlayamayan bir toplum olarak başarısız olmuş; daha basit teknolojilere sahip görünen fakat doğayla uyumlu yaşam biçimi geliştiren Inuitler ise hayatta kalmayı başarmıştır. Bugün Inuitlerin varlığını sürdürmesi, uyum ve esnekliğin toplumların uzun vadeli başarısında belirleyici olduğunu kanıtlamaktadır.

Jared Diamond’ın Çöküş Kitabından Çevresel ve Toplumsal Çöküşe Dair Notlar

 

Jared Diamond’ın Çöküş Kitabından Çevresel ve Toplumsal Çöküşe Dair Notlar

Paskalya Adası

Jared Diamond’ın Çöküş kitabında Paskalya Adası, insanlığın çevresel yıkım yoluyla kendi sonunu nasıl hazırlayabileceğine dair çarpıcı bir örnek olarak ele alınır. Diamond’a göre bu izole ada, bir zamanlar ormanlarla kaplı, verimli ve yaşanabilir bir yerken, zamanla insan eliyle dönüştürülmüş ve sonunda yaşanmaz hale gelmiştir. Polinezya’dan gelen yerleşimciler yaklaşık MS 900 civarında adaya ulaştıklarında, yanlarında tarım bilgisi, hayvanlar ve kültürel gelenekler getirmişlerdi. Bu halk, zamanla gelişmiş bir toplumsal yapı kurmuş, devasa taş heykeller olan moaileri inşa etmiş ve bu heykelleri adanın dört bir yanına taşımıştır. Ancak bu heykellerin taşınması ve dikilmesi, büyük miktarda ağaç kesimini gerektirmiştir; çünkü ağaçlar, hem heykelleri taşımak için kızak ve halat yapımında kullanılmış, hem de tarım alanı açmak için yakılmıştır. Diamond, bu süreçte adanın orman örtüsünün neredeyse tamamen yok olduğunu ve bunun sonucunda toprak erozyonunun arttığını, tarımın verimsizleştiğini ve toplumun gıda krizine sürüklendiğini belirtir. Ağaçların yok olmasıyla birlikte kuş türleri de adayı terk etmiş ya da yok olmuş, balıkçılık zorlaşmış, yapı malzemesi ve yakacak sıkıntısı başlamıştır. Bu çevresel çöküş, toplumsal yapıyı da sarsmış; kaynaklar azaldıkça kabileler arasında çatışmalar çıkmış, iç savaşlar başlamış ve hatta yamyamlık gibi aşırı davranışlar ortaya çıkmıştır. Diamond, bu süreci ekolojik intihar olarak tanımlar; çünkü toplum, kaynaklarının tükenmekte olduğunu fark etmesine rağmen davranışlarını değiştirmemiştir. Bu çöküş, dış müdahale olmadan, tamamen içsel dinamiklerle gerçekleşmiştir. Ancak Diamond, bu anlatıyı sunarken tek bir nedene indirgemez; çevresel bozulmanın yanı sıra, liderlik yapılarının, kültürel değerlerin ve uzun vadeli planlama eksikliğinin de bu çöküşte rol oynadığını vurgular. Paskalya Adası örneği, ona göre modern toplumlar için bir uyarıdır: kaynaklarımız sınırlıysa ve biz onları sürdürülebilir biçimde kullanmazsak, en gelişmiş uygarlıklar bile çökmeye mahkûmdur. Diamond, bu adayı bir laboratuvar gibi görür; çünkü dış dünyadan izole olduğu için, burada yaşananlar doğrudan insan-doğa ilişkisine dair dersler sunar. Paskalya Adası’nın çöküşü, geçmişin bir hikâyesi ve geleceğe dair bir uyarıdır: uygarlıklar, doğayla uyum içinde yaşamayı başaramazlarsa, kendi elleriyle kendi sonlarını hazırlarlar.

Pitcairn Adası

Pitcairn Adası, Jared Diamond’ın Çöküş kitabında Paskalya Adası ile birlikte ele alınan ve yine insan etkisiyle şekillenmiş bir başka izole ada örneğidir; ancak bu kez çöküşün doğrudan adada yaşayan toplumdan değil, daha geniş bir bölgesel sistemin çöküşünden kaynaklandığı vurgulanır. Pitcairn, Henderson ve Mangareva adaları birlikte bir ekonomik ve kültürel ağ oluşturuyordu; bu adalar arasında deniz yoluyla taş, deniz ürünleri, tarım ürünleri ve işlenmiş mallar değiş tokuş ediliyor, her biri diğerinin eksiklerini tamamlıyordu. Ancak bu sistemin sürdürülebilirliği, adalar arasındaki ulaşımın devam etmesine bağlıydı ve özellikle Pitcairn gibi küçük ve kaynak açısından sınırlı adalar, bu ağdan kopmaları durumunda kendi başlarına ayakta kalamayacak kadar kırılgandı. Diamond’a göre bu ağın çöküşü, özellikle Mangareva’daki ormansızlaşma ve çevresel bozulma nedeniyle başladı; çünkü Mangareva, diğer adalara ulaşımda kullanılan büyük kanoların yapıldığı ağaçlara sahipti ve bu ağaçlar yok olunca, adalar arası deniz taşımacılığı da sona erdi. Bu kopuş, Pitcairn gibi adaların dışarıdan gelen kaynaklara erişimini engelledi ve bu da ekonomik çöküşe, nüfus azalmasına ve sosyal yapının dağılmasına yol açtı. İlginç olan, Pitcairn Adası’nda doğrudan bir çevresel felaket yaşanmamış olmasıdır; yani ada kendi içinde sürdürülebilirliğini bir ölçüde koruyabilmişti, ancak bağlı olduğu daha büyük sistemin çökmesi onu da içine çekmiştir. Bu örnek, Diamond’ın kitabında vurguladığı önemli bir temayı destekler: bir toplumun kaderi, kendi iç dinamiklerine bağlı olduğu gibi, dış dünyayla olan ilişkilerine ve karşılıklı bağımlılıklarına da bağlıdır. Pitcairn’in çöküşü, birbiriyle bağlantılı sistemlerin kırılganlığının bir sonucudur ve bu yönüyle günümüz küresel dünyasında yaşanan ekonomik ve çevresel krizlerle de doğrudan ilişkilendirilebilir.

 

Henderson Adası

Henderson Adası, Jared Diamond’ın Çöküş kitabında Pitcairn ve Mangareva adalarıyla birlikte ele alınır ve bu üç ada arasındaki karşılıklı bağımlılık ilişkisi üzerinden bir çöküş hikâyesi anlatılır. Henderson, doğal kaynakları sınırlı, küçük ve izole bir adadır; burada yaşayan insanlar, kendi başlarına sürdürülebilir bir yaşam kurmakta zorlanmış, bu nedenle komşu adalarla ticaret yaparak hayatta kalmışlardır. Özellikle Mangareva’dan gelen taş aletler ve Pitcairn’den gelen obsidyen gibi kaynaklar, Henderson’daki yaşamın devamı için hayati öneme sahipti. Ancak bu adalar arasındaki deniz ulaşımı, büyük kanolarla sağlanıyordu ve bu kanoların yapımı için gerekli olan büyük ağaçlar zamanla Mangareva’da tükenince, adalar arası iletişim ve ticaret de sona erdi. Bu kopuş, Henderson gibi dış kaynaklara bağımlı adalarda ciddi bir krize yol açtı; çünkü artık ihtiyaç duydukları malzemelere ulaşamıyor, kendi kaynakları da yetersiz kalıyordu. Diamond, Henderson’daki çöküşü doğrudan çevresel bozulmadan çok, sistemsel bir çöküş olarak tanımlar; yani bir toplumun bağlı olduğu daha büyük ağın çökmesiyle birlikte yok oluşa sürüklendiğini gösterir. Henderson’daki insanlar, artık dışarıdan gelen destek olmadan yaşamlarını sürdüremeyecek hale gelmiş, sonunda adayı terk etmek ya da yok olmak zorunda kalmışlardır. Bu örnek, Diamond’ın kitabında vurguladığı temel fikirlerden birini destekler: bir toplumun kaderi, kendi çevresel kararlarına, dış dünyayla olan ilişkilerine ve bu ilişkilerin sürdürülebilirliğine bağlıdır. Henderson Adası’nın çöküşü, günümüz dünyasında küresel tedarik zincirlerine, enerji bağımlılığına ve ekonomik ağlara olan bağımlılığımızı düşündüğümüzde, oldukça tanıdık ve uyarıcı bir örnek olarak karşımıza çıkar.

 

Anasazi Toplumu

Anasazi toplumu, Jared Diamond’ın Çöküş kitabında Amerika kıtasındaki yerli uygarlıkların çöküşünü anlamak için incelenen en dikkat çekici örneklerden biridir. Bugünkü ABD’nin güneybatısında, özellikle de Colorado, Utah, Arizona ve New Mexico eyaletlerinin kesiştiği Dört Köşe Bölgesi’nde yaşamış olan Anasaziler, MS 600 ile 1300 yılları arasında gelişmiş bir tarım toplumu olarak varlık göstermiştir. Bu toplum, kurak bir coğrafyada karmaşık sulama sistemleri kurarak mısır, fasulye ve kabak gibi ürünler yetiştirmiş, çok katlı taş yapılar inşa etmiş ve geniş ticaret ağları kurmuştur. Ancak tüm bu gelişmişliğe rağmen, 13. yüzyılın sonlarına doğru Anasazi yerleşimleri birer birer terk edilmiş, büyük şehirler boşalmış ve halk iz bırakmadan dağılmıştır.

Diamond’a göre bu çöküşün ardında birden fazla neden vardır ve bunlar birbirini tetikleyen karmaşık bir zincir oluşturur. En önemli etkenlerden biri, uzun süreli kuraklık dönemleridir. Anasaziler, tarıma dayalı bir ekonomi kurmuşlardı ve bu ekonomi, yeterli yağışa ve düzenli su kaynaklarına bağlıydı. Ancak 1100’lü yılların sonlarından itibaren başlayan ve 1276-1299 yılları arasında zirveye ulaşan büyük kuraklık, tarımsal üretimi ciddi şekilde sekteye uğrattı. Bu durum, gıda kıtlığına, açlığa ve toplumsal huzursuzluğa yol açtı. Aynı zamanda nüfus artışı da kaynaklar üzerindeki baskıyı artırmış, ormanların aşırı kesimi ve toprakların aşırı kullanımı gibi çevresel sorunlar ortaya çıkmıştır. Bu da toprak erozyonunu hızlandırmış, tarım alanlarının verimliliğini düşürmüş ve toplumun kendi kendini besleyemez hale gelmesine neden olmuştur.

Bunlara ek olarak, Diamond Anasazi toplumunda sosyal ve siyasal yapının da bu krizlere karşı yeterince esnek olmadığını belirtir. Toplumun elit kesimi, kaynakların azalmasına rağmen ayrıcalıklarını sürdürmeye çalışmış, bu da sınıfsal gerilimleri artırmış olabilir. Arkeolojik bulgular, bu dönemde şiddetin arttığını, bazı yerleşimlerin surlarla çevrildiğini ve hatta yamyamlık izlerine rastlandığını göstermektedir. Tüm bu göstergeler, toplumun iç çatışmalarla sarsıldığını ve merkezi otoritenin zayıfladığını düşündürür. Anasazi halkı büyük yerleşimlerini terk etmiş, daha küçük ve dağınık topluluklar halinde yaşamaya başlamış ve eski uygarlık yapısı çökmüştür.

Diamond, Anasazi örneğini kullanarak çevresel stres, iklim değişikliği, kaynak yönetimi ve sosyal eşitsizlik gibi faktörlerin bir araya geldiğinde nasıl bir uygarlığı çöküşe sürükleyebileceğini gösterir. Bu çöküş yavaş yavaş gelişen ve sonunda geri dönülemez hale gelen bir sürecin sonucudur. Anasazi’lerin yaşadığı topraklar bugün hâlâ kurak ve zorlu bir coğrafya olsa da, onların bıraktığı yapılar ve izler, bir zamanlar burada gelişmiş bir toplumun var olduğunu ve kendi çevresel sınırlarını aşmaya çalışırken nasıl yok olduğunu hatırlatır.

 

Maya Toplumu

Klasik Maya toplumu, Jared Diamond’ın Çöküş kitabında çevresel bozulma, iklim değişikliği, nüfus baskısı ve siyasal karmaşanın bir araya gelerek nasıl büyük bir uygarlığı çöküşe sürüklediğini gösteren en kapsamlı örneklerden biri olarak ele alınır. Maya uygarlığı, bugünkü Meksika’nın güneydoğusu ile Guatemala, Belize ve Honduras’ın bazı bölgelerini kapsayan geniş bir coğrafyada gelişmiş, özellikle MS 250-900 yılları arasında yani Klasik Dönemde büyük şehirler, piramitler, yazı sistemleri ve astronomi bilgisiyle dikkat çeken bir medeniyet haline gelmiştir. Ancak bu görkemli uygarlık, 9. yüzyılın sonlarına doğru giderek hızlanan bir biçimde çökmeye başlamış, şehirler terk edilmiş, nüfus azalmış ve merkezi otorite dağılmıştır.

Diamond’a göre bu çöküşün temel nedenlerinden biri, Maya toplumunun çevresel sınırlarını zorlamasıdır. Ormanların tarım alanı açmak için kesilmesi, toprağın aşırı kullanımı ve nüfusun hızla artması, ekosistemi kırılgan hale getirmiştir. Özellikle yamaçlarda yapılan tarım, toprak erozyonunu artırmış, bu da tarımsal verimi düşürmüş ve gıda üretimini tehdit etmiştir. Bu çevresel baskılar, Maya şehirlerinin büyüklüğü ve karmaşıklığıyla birleşince, sistemin sürdürülebilirliği zayıflamıştır. Üstelik bu dönemde yaşanan uzun süreli kuraklıklar, zaten zor durumda olan tarım sistemini tamamen çökertmiş, su kaynakları azalmış ve halk açlıkla karşı karşıya kalmıştır.

Ancak Diamond, çevresel nedenlerin tek başına yeterli olmadığını, siyasal yapıların da bu krize karşı esnek davranamadığını vurgular. Maya şehirleri, merkezi bir imparatorluk yerine birbirleriyle rekabet eden bağımsız şehir devletlerinden oluşuyordu ve bu şehirler arasında sık sık savaşlar yaşanıyordu. Kaynaklar azaldıkça bu savaşlar daha da şiddetlendi, halk üzerindeki vergi ve iş gücü baskısı arttı, elit sınıf ayrıcalıklarını korumaya çalışırken halkın yaşam koşulları kötüleşti. Bu da toplumsal huzursuzluğu artırdı ve sonunda şehirlerin terk edilmesine yol açtı. Arkeolojik bulgular, bazı şehirlerin surlarla çevrildiğini, bazı tapınakların yarım bırakıldığını ve nüfusun kırsal alanlara dağıldığını gösterir.

Maya çöküşü, Jared Diamond’ın kitabında ekolojik intihar kavramının en dramatik örneklerinden biri olarak sunulur. Toplum, çevresel sınırlarını aşmış, uzun vadeli planlama yapamamış ve kriz anında işbirliği yerine çatışmayı seçmiştir. Bu da, büyük bir uygarlığın yavaş ama kaçınılmaz bir şekilde çözülmesine neden olmuştur. Diamond, bu örneği kullanarak günümüz toplumlarına da bir uyarı gönderir: kaynaklarımız sınırlıysa, çevreye verdiğimiz zarar artıyorsa ve siyasal yapılar bu sorunlara çözüm üretmekte yetersiz kalıyorsa, en gelişmiş uygarlıklar bile çökmekten kurtulamaz.

*

Klasik Maya toplumunun bu kadar gelişmiş olmasının ardında, doğayla kurdukları dikkatli ve sezgisel ilişki, bilgiye duydukları derin saygı ve toplumsal yapılarındaki incelikli denge yatıyordu. Orta Amerika’nın nemli, yoğun ormanlarla kaplı topraklarında, kolay olmayan koşullarda yaşamayı başarmışlardı; ama sadece hayatta kalmakla yetinmemiş, bu zorlu coğrafyada kendi dünyalarını kurmuşlardı. Mısırı, fasulyeyi, kabağı toprağın kalbine sabırla işleyerek yetiştirmişler, yamaçları teraslamış, bataklıkları kurutup verimli tarlalara dönüştürmüşlerdi. Bu tarımsal ustalık, sadece karın doyurmakla kalmamış, şehirlerin büyümesine, nüfusun artmasına ve kültürel hayatın zenginleşmesine zemin hazırlamıştı.

Mayalar gökyüzünü okuyan, zamanı ölçen, evrenin ritmini anlamaya çalışan bir halktı. Sıfır kavramını bağımsız olarak geliştirmeleri, karmaşık takvimler oluşturmaları, yıldızların ve gezegenlerin hareketlerini büyük bir hassasiyetle takip etmeleri, onların bilimsel düşünceye ne kadar açık ve meraklı olduklarını gösterir. Chichén Itzá’daki Kukulkán Piramidi’nde, ekinoks günlerinde merdivenlere düşen ışığın bir yılan gibi kıvrılarak aşağı süzülmesi, mimari ve kozmik bir şiirdir.

Toplumları ise birbirinden bağımsız ama birbirine bağlı şehir devletlerinden oluşuyordu. Her şehirde saraylar, tapınaklar, gözlemevleri ve top oyunu sahaları vardı; her biri kendi yöneticisine, rahiplerine ve zanaatkârlarına sahipti. Halkın büyük kısmı çiftçilikle uğraşırken, seçkin sınıf dini törenleri yönetiyor, tanrılarla halk arasında bir köprü kuruyordu. İnançları çok tanrılıydı; yağmur, mısır, güneş gibi doğa güçlerinin her biri bir tanrıya dönüşmüş, bu tanrılarla barış içinde yaşamak için ayinler, kurbanlar ve ritüeller düzenlenmişti.

Yazı sistemleri de bu karmaşık dünyanın bir parçasıydı. Taşlara, seramiklere, katlanır el yazmalarına kazınan hiyeroglifler; yöneticilerin soylarını, savaşları, gökyüzü olaylarını ve kutsal günleri kayda geçiriyordu. Sanatları ise bir anlatım biçimiydi: seramiklerdeki desenler, duvar resimlerindeki sahneler, tüylerden yapılmış başlıklar; hepsi birer hikâye anlatıyordu.

Tüm bu gelişmişlik, onların doğayla uyum içinde yaşama çabalarının, bilgiye duydukları hayranlığın ve toplumsal işbirliğinin bir sonucuydu. Ama ne yazık ki, bu başarılar onları sınırsız kılmadı. Nüfus arttıkça ormanlar azaldı, kuraklıklar geldi, şehirler birbirine düşman oldu. Ve sonunda, bu büyük uygarlık, kendi ağırlığı altında yavaşça çözüldü. Belki de en trajik olan, bu çöküşün fark edilmeden, adım adım gerçekleşmiş olmasıydı.

 

Göroland Nors Toplumu

Grönland’daki Nors toplumu, Jared Diamond’ın Çöküş kitabında, çevresel değişimlere uyum sağlayamayan ve kültürel esneklik gösteremeyen bir toplumun nasıl yavaş yavaş çöktüğünü gösteren en çarpıcı örneklerden biri olarak anlatılır. Bu toplum, MS 980 civarında Norveçli Vikingler tarafından Grönland’ın güneybatı kıyılarına yerleşilerek kurulmuştu. Başlangıçta bu yerleşimciler, Avrupa’dan getirdikleri tarım ve hayvancılık bilgisiyle yeni topraklarda yaşam kurmaya çalıştılar; inek, koyun ve keçi yetiştirdiler, otlaklar açtılar, kiliseler inşa ettiler ve Avrupa ile ticaret bağlantılarını sürdürdüler. Ancak Grönland, adının aksine oldukça soğuk, verimsiz ve zorlu bir coğrafyaydı; kısa yazlar, uzun ve sert kışlar, sınırlı tarım alanları ve kırılgan bir ekosistem, bu yerleşimcilerin karşılaştığı temel zorluklardı.

Diamond’a göre Nors toplumu, bu zorluklara karşı yeterince esnek davranamamış, çevreye uyum sağlamak yerine kendi kültürel alışkanlıklarını sürdürmeye çalışmıştır. Örneğin, Norveç’ten getirdikleri tarım ve hayvancılık yöntemlerini Grönland’ın iklimine uyarlamak yerine aynen uygulamaya devam etmişler, bu da toprakların aşırı kullanımı, otlakların tükenmesi ve erozyon gibi sorunlara yol açmıştır. Aynı zamanda, çevrede bolca bulunan deniz ürünlerini -örneğin fok balığı, balık ve deniz kuşlarını- yeterince değerlendirmemiş, bu kaynaklara kültürel olarak mesafeli durmuşlardır. Oysa aynı dönemde Grönland’da yaşayan Inuit halkı, bu zorlu coğrafyada hayatta kalmayı başarmış, deniz memelilerini avlayarak, kar kıyafetleri ve iglolar gibi çevreye uygun yaşam biçimleri geliştirerek varlığını sürdürmüştür. Bu karşılaştırma, Diamond’ın kitabında önemli bir noktaya işaret eder: bir toplumun başarısı, teknolojik bilgiyle birlikte kültürel esnekliğe ve çevresel gerçekliklere uyum sağlama becerisine bağlıdır.

Grönland’daki Nors toplumu ayrıca dış dünyayla olan ticaret bağlantılarına da fazlasıyla bağımlıydı. Avrupa ile kürk, fildişi ve diğer mallar üzerinden yürütülen ticaret, toplumun ekonomik temelini oluşturuyordu. Ancak 14. yüzyılda Avrupa’da yaşanan ekonomik durgunluk, veba salgını ve iklimdeki soğuma (Küçük Buz Çağı) gibi etkenler, bu ticaretin zayıflamasına neden oldu. Ticaret kesilince, toplumun dışarıdan gelen mal ve desteklere olan bağımlılığı onları daha da savunmasız hale getirdi. Sonunda, 1400’lü yılların ortalarına gelindiğinde, Grönland’daki Nors yerleşimleri tamamen terk edilmişti; kiliseler boş kalmış, evler yıkılmış, halk ya açlıktan ölmüş ya da başka yerlere göç etmişti.

Diamond, bu örneği kullanarak, bir toplumun çöküşünün çevresel nedenlerle, kültürel inatçılık, dışa bağımlılık ve liderlik eksikliği gibi sosyal faktörlerle şekillendiğini vurgular. Grönland’daki Norslar, çevrelerine uyum sağlamak yerine kendi geleneklerine sıkı sıkıya bağlı kalmış, Inuit halkından öğrenmeyi reddetmiş ve sonunda bu inatçılığın bedelini varlıklarını kaybederek ödemişlerdir. Bu çöküş, modern toplumlar için de güçlü bir uyarıdır: değişen dünyaya ayak uyduramayan, esnekliğini kaybeden ve doğayla çatışan her sistem, ne kadar güçlü görünürse görünsün, sonunda yok olabilir.

Tüfek, Mikrop ve Çelik - Jared Diamond Üzerine Kişisel Notlar

Tüfek, Mikrop ve Çelik / Jared Diamond Üzerine Kişisel Notlar

Kitap okurken ilgimi çeken yerleri işaretlemeyi alışkanlık hâline getirdim. Bu bazen sadece bir kurşun kalemle bıraktığım küçük bir nokta olur, bazen de elimin altında varsa renkli, şeffaf not kâğıtlarından biriyle sayfaya bir iz bırakırım. Okuduklarım arasında kendime ait olanı ayırmak, dönüp tekrar bakabilmek, düşündüklerimi o satırlara geri çağırabilmek için yaparım bunu. Tüfek, Mikrop ve Çelik kitabını bitirdikten sonra da elim yine o sayfalara döndü. Kitabın içinde dolaştım, sayfa kenarlarına bıraktığım işaretleri takip ettim. Kendime şu soruyu sordum: ‘‘Bu kitabı okuduktan sonra bende ne kaldı?’’

Yanıtı hemen bulmadım. Ama bir sayfaya gözüm ilişti. Anlatılanlar çok tanıdık gelmişti. Belki pek çok kişi tarafından bilinen bir tarihsel olaydı ama ben yine de buraya yazmak istedim. Çünkü bu anlatının içinde öyle bir kesit vardı ki, bana kalırsa insanlık tarihinin tüm yükünü bir anın içine sığdırmış gibiydi.

Yazar, Amerika kıtasındaki ilk insanların Asya’dan yola çıkarak zamanla Sibirya, Bering Boğazı ve Alaska üzerinden MÖ 11.000 yılı civarında ya da bu tarihten daha önce gelmiş olabileceklerinden söz ediyor. Haritayı açtım, Bering Boğazı’nı buldum, gözümle takip ettim o olası yolu. Bu varsayımı ortaya atan insanların haksız olduğunu düşünmek zor geliyor. Olabilir diye geçirdim içimden. Sonra yazarın gözünden Eski Dünya ile Yeni Dünya’nın insanlar arasında nasıl ayrıştığını, ne zaman ve nasıl karşılaştıklarını okumaya devam ettim.

Amerika kıtasına gelen bu ilk insanlar, güney yönüne inerek orada karmaşık tarım toplulukları kuruyorlar. Yani zaman içinde Eski Dünya’yla tamamen bağlantısı kesilmiş bir yaşam biçimi ortaya çıkıyor. Bu insanlar, yalıtılmış bir dünyada kendi ritimlerinde yaşarken, Eski Dünya’daki insanlarla olan ilk temas, yazarın belirttiğine göre avcı-toplayıcı topluluklar arasında gerçekleşiyor. Bu temaslardan biri, Güney Amerika’da yetişen tatlı patatesin okyanusu geçip Polinezya’ya ulaşmasıyla örnekleniyor.

Yeni Dünya halkının Avrupa insanlarıyla ilk karşılaşması ise MS 986 ile 1500 yılları arasında Grönland’a gelen İskandinavlarla sınırlı kalıyor. Ancak bu karşılaşma yerli halk üzerinde kalıcı bir değişim yaratmıyor. Oysa bundan sonra yaşanacak olan temas, tarihin yönünü değiştiren, büyük acılara sebep olan bir kırılma noktası olacak.

1492 yılı… Kristof Kolomb’un Karayip Adaları’na ayak bastığı o tarih. O zamanlarda bu adalarda yerli nüfus oldukça yoğundu. Fakat o gelişle birlikte hem kıtaya hem de insanlara başka bir anlam yüklenecekti. Kitabın içinde beni en çok sarsan, satır satır içime işleyen anlatı ise Pizarro ile Atauhalpa arasında geçen karşılaşma oldu. Burası artık sadece bir tarih bilgisi olmaktan çıkıp, yüzlerce yılın toplumsal uçurumunu gözler önüne seren bir sahneye dönüşüyor.

Atauhalpa, Yeni Dünya’da büyük bir devletin mutlak hükümdarı olarak karşımıza çıkıyor. Pizarro ise İspanya Kralı adına hareket eden bir kumandan. İkisi Cajamarca’da karşılaşıyor. Bu olayın bu kadar ayrıntılı bilinmesinin sebebi ise yaşananların İspanyollar tarafından kayda geçirilmiş olması. Pizarro’nun önderliğindeki İspanyollar yalnızca 168 kişiden oluşuyor. Atauhalpa’nın ise dağların eteklerine kurduğu büyük bir ordusu var. İspanyollar, yerli halkın kurduğu çadırları ve önlerinde yaktıkları ateşleri büyük bir yerleşim alanına benzetiyor. Kalabalıktan etkileniyorlar; hatta bazıları korkuyor, ürküyor.

Atauhalpa’dan bir haberci gelir. Hükümdar, tüm iyi niyetiyle Pizarro ile görüşmek istediğini bildirir. Bu, İspanyollar için bir fırsattır. Hemen plan yaparlar: Askerlerin bir kısmı meydana bakan küçük bir kalede saklanır. Diğerleri pusu kurar.

Atauhalpa, yanında halkıyla birlikte görüşmeye gelirken kimse bir saldırı beklememektedir. Çünkü yerliler hükümdarlarına güvenmektedir. Onun yanından ayrılmayan insanlar yolları otlardan temizleyerek yürürler. Atauhalpa, sekiz kişinin omuzladığı, altın ve gümüşlerle süslenmiş bir tahtırevan üzerinde ilerlemektedir. Boynunda zümrüt taşlardan bir kolye, başında altın bir taç vardır. Görkemi göz alıcıdır. İspanyollar altınların, değerli taşların çokluğundan büyülenir. Hayatlarında bu kadar ziynet eşyasını bir arada hiç görmemişlerdir. O kadar etkilenirler ki, içlerinden bazıları korkudan tuhaf tepkiler verir.

Vali Pizarro, rahip Vicente de Valverde’yi önden yollar. Rahip bir elinde haç, diğerinde kutsal kitapla Atauhalpa’ya yaklaşır. Ona Tanrı’nın dinine inanmasını, İspanya Kralı'nın buyruğunu kabul etmesini teklif eder. Atauhalpa kutsal kitaba bakmak ister, eline alır. Ne olduğunu tam anlayamaz. İlk önce kitabı açamaz, sonra açtığında ne yapması gerektiğini bilmediği için kenara fırlatır. Bu davranışı İspanyollar, kendi dinlerine yapılmış bir hakaret gibi algılar.

Ve işaret verilmiş olur. Borular çalmaya başlar, tüfekler ateşlenir, atların başındaki çıngıraklar çalınır, savaş naraları yükselir. Yerliler silahsızdır, hiçbir hazırlıkları yoktur. Panik başlar. Kalabalık kaçışır. Birbirlerini ezerek yere düşerler. Hayatta kalabilenler vurulur. Ve Atauhalpa esir alınır.

Pizarro, onu serbest bırakmak için bir fidye ister. Altınlarla doldurulacak büyüklükte bir oda ister. Bu oda, beş metre eninde, yedi metre boyunda, iki buçuk metre yüksekliğindedir. Yerliler bu fidyeyi getirir. Fakat Atauhalpa serbest bırakılmaz. Daha sonra öldürülür.

Bu olay yalnızca bir esaret ve ölüm öyküsü değildir. Kitabın bütününe yayılan temel sorgulamanın bir örneğidir aslında. Çünkü burada yaşanan, yalnızca bir uygarlığın diğerine üstün gelmesi meselesi olarak okunamaz. Bu, tarihin içinde biriken adaletsizliklerin, coğrafyanın, teknolojinin ve bilginin farklı toplumlara sağladığı olanakların sonucu olarak ortaya çıkmıştır.

Yazar kitabının başında, Yeni Gine’de bir siyasetçi olan Yali’nin sorusunu aktarır: “Beyazların bu kadar çok kargosu varken, bizim neden yok?” Kargo, Batı’dan gelen eşyaları, malları temsil eden bir sözcüktür. Ama bu soru yalnızca eşya üzerine değildir. Arkasında uzun bir tarihsel zincir, birikmiş bir eşitsizlik vardır.

Diamond kitabı boyunca bu soruya cevap arar. Coğrafyanın, hayvanların evcilleştirilmesinin, tarımsal üretimin, yazının, mikropların ve toplumsal yapıların uygarlıklar üzerinde ne kadar etkili olduğunu anlatır. Toplumların gelişmesi, sadece bireysel zekâ ya da irade ile açıklanamaz. Her icat, daha önce yapılan bir başka icadın ya da fikrin devamıdır. Bu nedenle tarih boyunca bilgi, güç ve teknoloji birikimi bazı bölgelerde daha kolay oluşmuştur.

Benim için bu kitap yalnızca tarihsel bilgiler sunan bir metin olmadı. Aynı zamanda insanlık tarihine başka bir gözle bakabilmemi sağladı. Coğrafyanın kader hâline geldiği, fırsatların eşit dağılmadığı bir dünyada yaşadığımızı hatırlattı. Bugün elimizde tuttuğumuz birçok şeyin, belki de binlerce yıl önce tohumları atılmış bir zincirin son halkası olduğunu gördüm.

Okudukça düşündüm. Düşündükçe kendi yerimi, geçmişimi ve çevremi daha farklı değerlendirmeye başladım. Kitabı bitirdiğimde elimde yalnızca işaretlenmiş sayfalar yoktu; zihnimde büyüyen bir sorgulama vardı.