Sümer’den Vahye: Tevrat, İncil ve Kur’an’da Mezopotamya İzleri/ Muazzez İlmiye Çığ Kur’an, İncil ve Tevrat’ın Sümer’deki Kökeni
Muazzez İlmiye Çığ, Kur’an, İncil ve Tevrat’ın Sümer’deki Kökeni adlı çalışmasında hem kişisel gözlemini hem de bu konudaki bilimsel eksikliği ortaya koyar. Batı’da 19. yüzyıldan beri araştırmacılar, Sümer tabletlerinde yer alan mitlerle Tevrat anlatıları arasındaki paralellikleri incelemişti. Ancak Çığ’a göre Türkçede bu konuda sistemli bir karşılaştırma yapılmamıştı. Bu nedenle, hem Sümer kaynaklarını Türk okuruna tanıtmak hem de İbrahimî dinlerin metinlerinde bu izleri göstermek amacıyla kitabını hazırlar. Kullandığı yöntem de önemlidir: Çığ, modern akademik eleştiri geleneğini değil de doğrudan metinlerarası karşılaştırmayı tercih eder. Sümer destanlarını ve mitlerini alır, onların Tevrat, İncil ve Kur’an’daki karşılıklarını yan yana koyar. Bu sırada “Diyanet’in iki farklı Kur’an çevirisini” esas alır: Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı ile Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali. Böylece Arapça orijinal yerine güncel Türkçe yorumlara dayanan bir okuma yapar. Bu tercih, Çığ’ın aslında akademiden ziyade geniş okur kitlesine hitap etmek istediğini de gösterir. Bir diğer boyut: Çığ, Sümer metinlerinin henüz tümüyle ortaya çıkarılmadığını, binlercesinin hâlâ toprak altında olduğunu vurgular. Ona göre bugün elimizde olan parçalar bile Tevrat ve Kur’an’daki anlatıların köklerini anlamak için yeterlidir; ama gelecekte yapılacak yeni kazılar bu tabloyu derinleştirebilir, hatta bazı yorumları değiştirebilir. Yani kitabını bir başlangıç noktası olarak sunar.
Çığ ayrıca Atatürk’e özel bir minnettarlık gösterir. Atatürk çivi yazısı kullanan toplumlarla Türk dili arasında bağlantılar kurulması gerektiğini söylemiş, Sümer dili ve Türkçe üzerine çalışmaların açılmasına öncülük etmişti. Çığ’a göre Atatürk’ün bu vizyonu sayesinde Türkiye’de Sümeroloji kurumsallaşmış, kendisi de bu alanda çalışma imkânı bulmuştur. Çığ’ın yaklaşımının merkezinde şu tez vardır: Batı uygarlığının kökeni olarak gösterilen Tevrat aslında tek başına “ilahi vahiy” ürünü değildir; kökleri Sümer’e, yani Mezopotamya’nın çoktanrılı, tarıma ve gök cisimlerine dayalı uygarlığına uzanır. Sümer ilk yazıyı icat eden, Batı düşüncesinin ve İbrahimî dinlerin temel şablonlarını yaratan bir kültürdür.
Sümer’in Uygarlığa Katkıları
Mimari ve Sanat
Sümerler, bilinen en eski şehir uygarlıklarını kurarak tapınak, saray ve kamu yapılarında gelişmiş teknikler geliştirdiler. Zigguratlar tapınaktı, idari ve ekonomik merkezlerdi; depolama, paylaştırma ve ticaretin kontrol noktaları olarak işlev gördüler. Erken dönemden itibaren kemer ve tonoz benzeri örtü çözümleri kullandılar; bu teknikler, daha sonra farklı coğrafyalarda gelişen kubbe mimarisine öncüllük etti. Duvar kabartmaları ve mühürlerde görülen kartal, boğa ve ejder figürleri hem mitolojik semboller hem de iktidar göstergeleriydi. Bu ikonografi Yunan ve Roma sanatına, hatta Orta Çağ Avrupa’sına kadar uzanan uzun bir süreklilik yarattı.
Teknik ve Tarım
Sümer’in kalbi olan Mezopotamya bataklık ve nehir taşkınlarının hâkim olduğu bir bölgeydi. Sümerler, kanallarla sulama ve bataklık kurutma teknikleri geliştirerek verimli tarımı mümkün kıldılar. Yollar ve kervan konaklama noktaları (hanlar, kervansarayların atası) oluşturuldu. En önemli buluşlardan biri olan tekerlek, M.Ö. 3000’lerde Ur Krallığı mezarlarında arabalarla birlikte bulundu. Denizcilikte de ileriydiler; yelkenli tekneler yaparak Basra Körfezi’nden Akdeniz’e kadar ticaret ağı kurdular.
Yazı ve Eğitim
İlk yazı, ekonomik kayıtlar için kullanılan işaretlerden doğdu. M.Ö. 3200’lerde bu sistem çivi yazısına evrildi. Kil tabletler üzerine yazılan bu yazı, Asurlular, Babilliler, Hititler ve Persler tarafından da benimsendi. Sümerler yazıyla birlikte okullar açtılar. Bu, çocukların yazı öğrenip devlet memuru olabilmesini sağladı. Eğitim kurumlarının ortaya çıkışı, insanlık tarihinde ilk defa bilginin kurumsallaşması anlamına geliyordu.
Siyaset ve Hukuk
Sümer şehir devletleri hem dini hem siyasi liderliğin kral-rahip figüründe birleştiği yapılar kurdu. Bu devletlerde en büyük yeniliklerden biri yazılı hukuk oldu. M.Ö. 2100 civarında derlenen Ur-Nammu Yasaları, tarihin en eski hukuk belgelerindendir. Evlilik, boşanma, miras, borçlanma ve mülkiyet konularında düzenlemeler getirdi. Örneğin zina yapan kadına taşlama cezası Sümer’den Tevrat’a kadar uzanır; İslam’da ise bu hüküm Kur’an’da yer almaz, sonraki rivayetler ve fıkıh tartışmalarında ele alınmıştır. Kadın-erkek haklarının dengelenmesi, boşanma ve miras konularında yazılı ilk kurallar bu dönemde ortaya çıktı.
Bilim
Gökyüzünü gözlemleyerek ay yılını 12 aya böldüler, artan günleri toplayarak 13. ayı oluşturdular. Bu sistem, takvim tarihinin başlangıç noktalarından biridir. Altılı sistem bugün hâlâ saat, dakika, daire ölçülerinde yaşamaktadır. Matematikte çarpım tabloları, karekök ve geometrik problemler için tabletler kullanıldı. Bazı tabletlerde Pisagor teoremi benzeri geometrik hesaplar bulunur. Tıpta bitkisel ilaç reçeteleri hazırladılar. Ancak hastalık tedavisinde sihir ve büyü de hâlâ önemliydi; bu yönüyle bilim ile mistisizm bir arada yürüyordu.
Edebiyat
Sümerler insanlık tarihinin ilk büyük edebî birikimini yarattılar. Gılgamış Destanı ilk kahramanlık destanı olarak, tufan hikâyesiyle Tevrat ve Kur’an’a geçmiş en önemli anlatıdır. Sümer tabletlerinde yakınma şiirleri, Eyüp kıssasının öncülleri olarak görülür. Atasözleri ve mitolojik hikâyeler, gündelik yaşamın ve dini inanışların yazıya yansımasıdır. Sümer edebiyatı, insanın tanrılarla ilişkisini, ölüm karşısındaki çaresizliğini ve ahlaki sorgulamalarını yansıtan ilk yazılı miras oldu.
Çığ’ın Yorumu
Çığ’a göre bu katkılar yalnızca Sümer çağıyla sınırlı kalmamış, İbrahimî dinlere kültürel bir miras bırakmıştır. Yazı, hukuk, astronomi, takvim, tapınak, kurban, ahiret inancı, seçilmiş halk anlayışı ve hatta kadın-erkek ilişkileriyle ilgili kurallar Sümer’den çıkmış; Tevrat, İncil ve Kur’an’da farklı formlarda yeniden işlenmiştir.
Dini Çerçeve: Ortak Motifler
Muazzez İlmiye Çığ, İbrahimî dinlerin temelinde görülen birçok motifin aslında Sümer kökenli olduğunu söyler. Ona göre insanın çamurdan yaratılması ve tanrısal nefesle can bulması, Tanrı iradesinin rüya ve vahiy yoluyla bildirilmesi, kurban kültü, tapınak ritüelleri, kavimlerin gazapla helak edilmesi, seçilmiş halk anlayışı, hatta yazgının önceden yazılı olduğu levha fikri Sümer diniyle başlar. Aynı şekilde yedi sayısının kutsallığı, Sümer’de göksel düzenle bağlantılıdır; bu sayı daha sonra Yahudilikte Şabat, Hristiyanlıkta haftalık düzen, İslam’da yedi gök ve yedi kapı anlayışı olarak yaşamaya devam etmiştir. Çığ’ın yorumu şudur: biçim değişmiş, tanrıların çokluğu tek Tanrı inancına dönüşmüş, ama kalıplar ve imgeler yerinde kalmıştır.
Vaka 1: Hârût-Mârût / Zühre (Venüs)
Bunun en çarpıcı örneklerinden biri Hârût-Mârût ve Zühre kıssasıdır. Sümer’de aşk ve bereket tanrıçası İnanna, Akadlarda İştar adını alarak Venüs gezegeniyle özdeşleştirilmişti. İnanna mitlerinde sık sık tanrıları ve kahramanları baştan çıkarır, aşkı karşılığında bilgi ve güç elde ederdi. Bu “kadının cazibesi ile ilahi sırların açığa çıkması” teması, Babil ve Asur dönemlerinde yıldız Venüs’ün kişileştirilmiş biçimi olan Zühre’ye dönüştü. Böylece gökte parlayan sabah ve akşam yıldızı, büyüleyici güzelliğin ve baştan çıkarıcı gücün sembolü oldu.
Yahudi geleneğinde bu motif yeni bir biçim kazandı. Tevrat’ın kendisinde Hârût ve Mârût adı yoktur, fakat Babil sürgünüyle şekillenen Midraş rivayetlerinde anlatı ayrıntılıdır. Hikâyeye göre melekler Tanrı’ya insanın yaratılışına itiraz eder. Tanrı da iki meleği sınamak için dünyaya gönderir. Hârût ve Mârût yeryüzüne indiklerinde olağanüstü güzel bir kadınla karşılaşırlar: Zühre.
Kadın onlara ancak üç ağır günah karşılığında yaklaşabileceğini söyler: şarap içmeleri, cinayet işlemeleri ve Tanrı’ya şirk koşmaları. Melekler sonunda bu günahlara düşer, Zühre’den göğe yükselme duasını öğrenirler. Kadın bu duayı söyleyerek göğe çıkar ve yıldız olur: Venüs.
Hârût ve Mârût ise cezalandırılır; Babil’de bir kuyunun içinde baş aşağı asılı kalır, halka büyü öğretmekle sınanırlar. Bu anlatıda kadının cazibesi, meleklerin düşüşü, büyünün doğuşu ve göksel dönüşüm zincir halinde birbirine bağlanmıştır.
Kur’an’da ise aynı hikâye Bakara suresinde çok daha kısaltılmış ve mitolojik ayrıntılardan arındırılmış biçimde karşımıza çıkar. Babil’de Hârût ve Mârût adında iki meleğin insanlara sihir öğrettikleri, ama her defasında “Biz imtihan için gönderildik, sakın inkâra düşmeyin” diyerek uyardıkları anlatılır. Ne Zühre’den söz edilir, ne de şarap, cinayet ve şirk gibi günah ayrıntılarından. Kıssanın özü sadece şu mesajda toplanır: büyü bir fitnedir, imtihandır, aldanan kendi zararına aldanır.
Çığ’ın yorumu bu üç evreyi bir arada okumaktır. Sümer’de İnanna, Venüs yıldızıyla özdeşleşmiş baştan çıkarıcı tanrıça olarak ilahi sırları açığa çıkarır. Babil ve Yahudi rivayetlerinde bu, Zühre adıyla melekleri düşüren bir kadına dönüşür. Kur’an’da ise aynı kıssa sadeleşerek ahlaki bir uyarı olarak kalır. Mitolojik motif, farklı dinlerde yeniden biçimlenmiş, fakat kökeni Mezopotamya kültüründe sabit kalmıştır.
Vaka 2: Kutsal Evlilik (İnanna ve Dumuzi / Ezgiler Ezgisi ve İbrahim- Saray Anlatıları)
Sümer toplumunun kalbi tarımdı ve tarımın sürekliliği için en büyük kutsal hedef bereketti. Bu bereket düşüncesi dinsel bir ritüele dönüştü: “kutsal evlenme”. Aşk tanrıçası İnanna ile çoban tanrısı Dumuzi’nin birleşmesi, toprakların verimli olması ve sürülerin çoğalması için şart görülürdü. Bu mitoloji toplumsal bir tören biçiminde yaşanıyordu. Yeni yıl kutlamalarında kral ile başrahibe, Tanrı ve Tanrıça’yı temsilen sembolik bir evlilik gerçekleştirir, bu tören şarkılar, danslar ve metoforik şiirlerle kutlanırdı. Tabletlerde yer alan aşk ilahilerinde tanrıça sevgilisine “güvey kalbimin sevgilisi, bal tatlısı, beni yatağa götür” diye seslenir. Açık erotizm burada doğanın bereket döngüsünün kutsal bir yansımasıdır.
Bu şema daha sonra Tevrat’ta bambaşka bir biçimde karşımıza çıkar. Süleyman’a atfedilen Ezgiler Ezgisi bölümünde sevgililerin birbirine söylediği aşk sözleri, üzüm bağları, baharatlar, bal, şarap ve öpüşler üzerinden aktarılır. Metin doğrudan Tanrı ile ilişkilendirilmese de Sümer’deki aşk-bereket bağlantısının bir izini taşır. İlahi aşk ile dünyevi aşk arasındaki sınır kaybolur, şiirsel dille bereket metaforları sürdürülür.
Bir başka izdüşüm ise İbrahim ve Saray’ın Mısır’a iniş hikâyesinde görülebilir. Tevrat’ta İbrahim Mısır’a gider ve karısı Saray’ı “kız kardeşim” diye tanıtır. Firavun Saray’ı kendine eş olarak alır, Tanrı araya girer, Firavun’un sarayına felaketler gönderir. Bu olayın sonunda İbrahim’e Saray, mal, sürü ve cariye Hacer verilir. Yani kadın güzelliği kralların ilgisini çeker, ilahi müdahale olur ve bereket, zenginlik ve soyun devamı sağlanır. Kumran metinlerinde de benzer bir anlatı vardır; İslam rivayetlerinde de aynı motif korunur.
Muazzez İlmiye Çığ bu öykülerin temelinde Sümer’in kutsal evlilik mitini görür. İnanna ile Dumuzi’nin birleşmesi bolluk ve bereketin kaynağıydı; İbrahim-Saray-Firavun öyküsünde de benzer bir şema işler: güzel kadın, kralların ilgisi, Tanrı’nın müdahalesi ve sonunda bereketin yeniden kazanılması. Bu çizgi, aşkın toplumsal düzeyde bir “kutsal güç” olarak görüldüğünün göstergesidir. Sümer’den Tevrat’a ve İslam rivayetlerine kadar uzanan bu motif, toplumların doğurganlık ve süreklilik kaygısını dinsel bir çerçevede dile getirmiştir.
Vaka 3: Tufan Anlatısı (Ziusudra / Utnapiştim- Nuh)
Sümer mitolojisinin en güçlü ve en tanıdık öykülerinden biri tufandır. Sümer tabletlerinde tufan, tanrıların öfkesinin sonucu olarak ortaya çıkar. İnsanlar çoğalıp gürültü yaptığında Enlil, onları yok etmeye karar verir. Ancak bilgelik tanrısı Enki, insanlığa acır ve Ziusudra’ya tufanı önceden bildirir. Ona geniş bir gemi yapmasını, içine ailesini, sanatkârları ve hayvanlardan çiftler almasını söyler. Tufan altı gün altı gece sürer, sonunda gemi bir dağın tepesine oturur. Ziusudra dışarı çıkmak için kuşlar salar: güvercin, kırlangıç ve karga. Karga dönmeyince karanın açıldığını anlar. Kurban sunar, tanrılar kurbanın hoş kokusunu alınca yatışır. Enlil öfkelidir ama Enki’nin araya girmesiyle Ziusudra’ya ölümsüzlük bağışlanır ve o “Dilmun” denen uzak, saf ülkeye gönderilir.
Aynı anlatı Akad destanı Gılgamış’ta da Utnapiştim adıyla yer alır. Gılgamış ölümsüzlüğün sırrını öğrenmek istediğinde Utnapiştim ona tufanı anlatır. Böylece tufan, Sümer’den Akadlara, oradan Babil’e aktarılan bir “kültürel hatıra” hâline gelir.
Tevrat’ta tufan, Nuh’un kıssası olarak yeniden biçimlenmiştir. Rab, insanlığın bozulduğunu görür ve onları yok etmeye karar verir, ancak Nuh’u ve ailesini seçer. Nuh’a büyük bir gemi yapmasını emreder; her hayvandan birer çift alır. Yağmur kırk gün kırk gece yağar, sular yüz elli gün boyunca yeryüzünü kaplar. Gemi Ararat Dağı’na oturur. Nuh da güvercin salar ve geri dönmemesiyle karanın açıldığını anlar. Tanrı’ya kurban sunar, Rab hoş kokuyu alır ve bir daha tufan yapmayacağına söz verir. Bunun işareti olarak gökyüzüne gökkuşağını koyar. Burada Sümer anlatısının temel yapısı korunmuş, fakat çoktanrılı yapı yerine tek Tanrı’nın iradesi öne çıkmıştır.
Kur’an’daki tufan kıssası daha kısa ve semboliktir. Nuh kavmine yıllarca Allah’a kulluk etmelerini söyler, onlar reddeder. Nuh’a gemi yapması vahyedilir. Her cinsten hayvanlardan birer çift gemiye alınır. Nuh’un oğlu iman etmez ve “dağa sığınırım” der, ancak sular onu boğar. Sonunda sular çekilir, gemi Cûdi Dağı’na oturur. Kurban, gökkuşağı ya da ölümsüzlük motifi yoktur. Anlatının amacı daha çok ahlaki ders vermektir: inkâr eden helak olur, iman eden kurtulur.
Muazzez İlmiye Çığ bu benzerliği özellikle vurgular. Ona göre Sümer tufanının bütün yapısal taşları-ilahi öfke, seçilmiş kurtarıcı, gemi, hayvanlar, dağa oturuş, kuşların salınması, kurban- daha sonra Tevrat’a ve Kur’an’a farklı biçimlerde taşınmıştır. Tevrat’taki gökkuşağı ahdi ve Kur’an’daki ahlaki vurgular farklılıklar yaratır, ama kökeni Mezopotamya’da aranmalıdır. Sümer’in çok sesli tanrı panteonu, Yahudilik ve İslam’da tek Tanrı’nın mutlak iradesine dönüşmüştür.
Bu tufan anlatısı insanlık hafızasının ortak arketipidir. Sümer’de tanrıların gazabı ve insanın kurtuluşu, Tevrat’ta Tanrı ile insan arasında bir ahit, Kur’an’da ise imtihan ve iman dersine dönüştürülmüştür. Çığ’a göre bu zincir, Sümer’den başlayan bir kültürel mirasın üç farklı dinsel yorumudur.
Vaka 4: Eyüp’ün Yakınmaları (Sümer’in Sabır Şiirleri- Eyüp Kitabı- Kur’an’daki Eyüp)
Sümer edebiyatının en dikkat çekici belgelerinden biri yakınma şiirleridir. Tabletlerde karşımıza çıkan bu şiirlerde, kendini suçsuz gören bir insan sürekli felaketlerle karşılaşır. Malı elinden alınır, hastalıklara yakalanır, dostları tarafından terk edilir. O ise Tanrı’ya “Neden bana bu kadar acı çektiriyorsun?” diye seslenir. Bu şiirler bir bakıma teolojik sorgulamalardır: İnsan iyi olduğu halde neden kötülük görür? Çaresiz kalan kişi yine de Tanrı’ya yakarır, sabırla dua eder. Şiirlerin sonunda Tanrı onun sesini duyar, dertlerini giderir ve ona bir “koruyucu melek” verir. Yani sabır ve yalvarış, sonunda affa ve rahmete dönüşür.
Bu tema Tevrat’ta Eyüp Kitabı’nda güçlü bir dramatik biçim kazanır. Eyüp, çok zengin ve dindar bir kuldur. Şeytan, onun sadakatinin sadece bolluk içinde yaşamasından kaynaklandığını öne sürer. Tanrı buna izin verir, Eyüp’ün sınanmasına müsaade eder. Malı, çocukları ve sağlığı elinden alınır. Eyüp bedeninde yaralarla, acılarla yaşar. Eşi ona “Tanrı’ya lanet et ve öl” der; dostları da onun mutlaka günah işlediğini, bu yüzden cezalandırıldığını savunur. Eyüp ise isyanla dua eder, Tanrı’ya sorular yöneltir. Uzun diyaloglar sonunda Eyüp Tanrı karşısında aczini kabul eder. Tanrı onu bağışlar, sağlığını geri verir ve önceki nimetlerinin iki katıyla ödüllendirir. Burada Sümer’deki yakınma şiirlerinin temel yapısı korunmuş, ancak daha felsefi ve dramatik bir derinlik kazanmıştır.
Kur’an’da Eyüp kıssası çok daha kısa ve özdür. Enbiya suresinde Eyüp’ün Rabbine “Bana dert dokundu, Sen merhametlilerin en merhametlisisin” diye yalvardığı anlatılır. Allah onun duasını kabul eder, ona şifa verir, ailesini ve kaybettiklerini geri bağışlar. Sad suresinde ise Eyüp’ün sabrı övülür, hastalığıyla sınanmasına rağmen Allah’a bağlılığını sürdürdüğü belirtilir. Kur’an’daki Eyüp, dramatik ayrıntılardan arındırılmıştır; sabrın sembolü ve müminler için bir örnektir.
Muazzez İlmiye Çığ bu kıssanın köklerini Sümer’in yakınma şiirlerine dayandırır. Sümer’de bir adamın haksız yere cezalandırılması, dostlarının onu suçlaması, Tanrı’ya yönelttiği isyan ve sonunda gelen ilahi merhamet, Eyüp kıssasının temel iskeletini oluşturur. Tevrat’ta bu iskelet genişletilmiş, felsefi bir diyalog haline getirilmiş, Kur’an’da ise sabır ve tevekkül dersi olarak kısaltılmıştır.
Eyüp anlatısı bu yönüyle insanlık tarihinin en eski sorularından birini gündeme getirir: Neden iyiler acı çeker? Sümer şairi, Tevrat’ın bilgesi ve İslam peygamberi aynı soruya farklı yanıtlar verir, ama ortak nokta değişmez: Tanrı’ya sadakat ve sabır, sonunda kurtuluşun yoludur.
Vaka 5: Adapa’nın Rüzgârla Mücadelesi ve Miraç Bağı
Sümer efsanelerinde önemli bir figür olan Adapa, bilgelik tanrısı Enki’nin oğludur. İnsanlığa uygarlığın armağanlarını getiren bir kahraman olarak tasvir edilir. Bir gün balık avlarken güney rüzgârını kızdırır ve onun “kanadını kırar”. Rüzgâr esmez hâle gelir. Bunun üzerine gök tanrısı An, Adapa’yı hesap vermek üzere göğe çağırır. Enki ona öğüt verir: Tanrıların sunacağı ekmeği ve suyu sakın yeme, bu bir tuzak olabilir. Adapa öğüde uyar; fakat aslında kendisine ölümsüzlük sunulmaktadır. Böylece ölümsüzlük fırsatını kaybeder ve insanlar ölümlü kalır. Bu hikâye hem “doğaya hükmetme” (rüzgârı susturma), hem “göğe yükselme” hem de “ölümsüzlükten mahrum kalma” temalarını bir arada taşır.
Hristiyanlık’ta bu motif İsa’nın mucizelerinde yeniden karşımıza çıkar. Matta İncili’nde İsa havarileriyle birlikte gölde yol alırken büyük bir fırtına çıkar. Havariler korkuyla onu uyandırır. İsa rüzgâra ve dalgalara seslenir, fırtına diner. Bu mucize, onun doğa güçleri üzerinde otoritesini gösterir. Adapa’nın rüzgârı kırması ile İsa’nın fırtınayı susturması arasında doğrudan bir paralellik kurulur: Tanrısal bilgelik ya da ilahi kudret, rüzgârı durdurma yoluyla ifade edilir.
İslam geleneğinde bu motif Miraç anlatısıyla birleşir. Rivayetlere göre Peygamber, Burak adlı bineğe binerek Mescid-i Aksa’dan göğe yükselir. Yedi kat semada farklı peygamberlerle görüşür; Sidretü’l-Müntehâ’ya varır ve Tanrı’nın huzuruna çıkar. Burada ümmetine elli vakit namaz farz kılındığı, Musa’nın tavsiyesiyle bu sayının beşe indirildiği anlatılır. Miraç, bir peygamberin göğe yükselip Tanrı ile doğrudan temas kurmasının en güçlü örneğidir.
Muazzez İlmiye Çığ, Adapa ile İsa ve Muhammed arasındaki bu bağı vurgular. Adapa’nın göğe çağrılması ve ölümsüzlük ekmeğini reddetmesi, insanın ölümlü yazgısının sembolüdür. İsa’nın rüzgârı susturması, ilahi kudretin doğa üzerindeki hâkimiyetidir. Muhammed peygamberin miraç yolculuğu ise insan-Tanrı buluşmasının zirvesidir. Aynı arketip üç farklı biçimde yeniden yorumlanmıştır: Sümer’de bilgelik ve kaybedilen ölümsüzlük, Hristiyanlık’ta doğaya hükmeden Mesih, İslam’da göğe yükselen elçi.
Bu motif, insanoğlunun en eski arzularını yansıtır: rüzgârı kontrol etmek, göğe çıkmak, ölümsüzlüğe ulaşmak. Mezopotamya tabletlerinde başlayan bu hayal, Tevrat ve İncil’de yeni anlamlar kazanmış, Kur’an’da ise peygamberin kutsal yolculuğu olarak yeniden doğmuştur. Çığ’a göre Sümer mitlerinin İbrahimî dinler içinde nasıl sadeleşip teolojik bir derse dönüştüğünün en parlak örneklerinden biridir.
Vaka 6: İbrahim, Saray ve Firavun Anlatısı
Tevrat’ın Tekvin bölümünde anlatılan hikâyeye göre İbrahim, Kenan ülkesinde kıtlık çıkınca eşi Saray ile birlikte Mısır’a gider. Karısının güzelliği yüzünden öldürülmekten korktuğu için onu “kız kardeşim” olarak tanıtır. Firavun Saray’ı almak ister; fakat Tanrı araya girer, Firavun’un sarayına felaketler gönderir. Gerçeği anlayan Firavun, Saray’ı geri verir, üstüne İbrahim’e bolca mal, sürü ve cariye Hacer’i bağışlar. Böylece İbrahim zenginleşmiş ve Hacer aracılığıyla da yeni bir soy hattı oluşmuştur.
Bu öykü, Kur’an’da doğrudan yer almaz. Ancak hadislerde ve İslam tarihçilerinde benzer varyantlar vardır. Rivayetlere göre İbrahim yine karısını “kız kardeşim” diye tanıtır. Melik ya da Firavun Saray’a yaklaşmak isteyince Allah müdahale eder, hükümdarın eli ayağı felç olur. Kadına dokunamaz. Bunun üzerine Saray korunur, Hacer ona cariye olarak verilir. Böylece Hacer’in İbrahim’in hayatına girişi bu anlatıyla açıklanır.
Kumran yazmalarında da bu hikâyenin farklı versiyonları görülür. Saray’ın güzelliği, kralların ilgisini çeker; Tanrı rüyalarla ya da felaketlerle müdahale ederek kadını korur. Farklı kültürel varyantlarda ayrıntılar değişse de ana kalıp aynıdır: güzel bir kadın hükümdarın ilgisini çeker, ilahi müdahale olur, sonunda bereket ve zenginlik ortaya çıkar.
Muazzez İlmiye Çığ, bu öykünün kökenini yine Sümer’e bağlar. Ona göre İnanna ile Dumuzi’nin kutsal evlilik törenleri aşkı, ülkenin bolluğunu ve bereketini de temsil ediyordu. İnanna’nın cazibesi, Dumuzi’nin çoban kimliğiyle birleşince bereketin kaynağı sayılıyordu. İbrahim-Saray-Firavun anlatısı da bu şemayı sürdürür: kadının güzelliği hükümdarların dikkatini çeker, Tanrı müdahale ederek onu korur ve sonunda bolluk ve bereket İbrahim’in hanesine girer. Yani kadının güzelliği, Tanrı’nın müdahalesi ve bereket döngüsü, Sümer’in kutsal evlilik mitlerinden Tevrat’a ve İslami rivayetlere taşınan bir kültürel kalıptır.
Çığ’a göre bu tür kıssalarda ahlaki öğretiler sonradan eklenmiştir; fakat arka planda toplumsal kaygı aynıdır: soyun devamı, bereketin artışı ve kutsallığın korunması. İbrahim ve Saray öyküsü de bu anlamda Mezopotamya’nın eski bereket mitlerinin tek tanrılı dinlerde aldığı yeni biçimlerden biridir.
Vaka 7: Lut ve Sodom-Gomorra Anlatısı
Tevrat’ta Lut’un hikâyesi, Tanrı’nın gazabıyla helak edilen şehirler üzerinden aktarılır. Sodom ve Gomorra halkı ahlaki bozulmaları, özellikle de sapkınlıklarla betimlenir. Tanrı, bu şehirleri yok etmeye karar verir ve iki melek Lut’un evine gelir. Şehir halkı, misafir meleklere saldırmak ister; Lut onlara direnir. Bunun üzerine Tanrı gökten ateş ve kükürt yağdırır, şehirleri yok eder. Lut’un karısı Tanrı’nın “geriye bakma” emrine rağmen arkasına döner ve tuz direğine dönüşür. Şehirlerden kurtulan yalnızca Lut ve kızlarıdır. Ancak bu kez yeni bir tabu işlenir: kızları soyun devamı için babalarını sarhoş edip ondan çocuk sahibi olurlar. Bu çarpıcı detay, Tevrat’ın Lut anlatısına damgasını vurur.
Kur’an’da Lut kıssası farklı bir odak taşır. Burada Lut kavmi, “erkeklere şehvetle yaklaşmaları” nedeniyle uyarılır, fakat uyarıları dikkate almaz. Helak ateş ve taş yağmuru ile gelir. Lut’un eşi kavmiyle birlikte anılır ve kurtuluşu hak etmez. Ancak Kur’an’da kızlarla ensest ilişkisi anlatısı yoktur; bu detay tamamen çıkarılmıştır. Böylece kıssa, ahlaki bir ders ve toplumsal yozlaşmaya karşı ilahi bir uyarı olarak sadeleştirilmiştir.
Muazzez İlmiye Çığ, bu hikâyenin de kökeninde Mezopotamya mitlerini görür. Sümer ve Akad tabletlerinde Tanrıların gazabıyla şehirlerin yok edilişi sık sık işlenmiştir. Şehir tanrısının gücünü kaybetmesi ya da halkın günahları yüzünden bir kentin helak olması yaygın bir motiftir. Aynı zamanda, tufanda olduğu gibi, gökten ateş ya da felaket yağdırılması Mezopotamya kültüründe bilinen bir cezalandırma biçimidir. Lut’un karısının tuza dönüşmesi motifi, Mezopotamya’da “geriye bakma” tabusuyla ve kutsalı ihlal edenin taş kesilmesi mitleriyle ilişkilidir.
Tevrat’taki anlatı bu eski şablonu alır, fakat onu İsrailoğulları’nın ahlaki dünyasına taşır. Kur’an’da ise kıssa, özellikle kavmin sapkınlığına vurgu yapar ve helakı ilahi adaletin kaçınılmaz sonucu olarak sunar. Çığ’a göre burada da Mezopotamya’dan gelen bir felaket miti, farklı dönemlerde farklı toplumsal ve ahlaki anlamlar kazanarak yeniden biçimlenmiştir.
Bu kıssa Çığ’ın genel tezine güçlü bir örnek daha sunar: Sümer’de çoktanrılı kozmik cezalandırmalar, Tevrat’ta Tanrı’nın gazabı, Kur’an’da ise tek Tanrı’nın ahlaki yargısı olarak sürer. Böylece aynı kültürel motif, farklı inanç sistemlerinin ihtiyaçlarına göre yeniden yazılır.
Vaka 8: Yaratılış ve Âdem’in Cennetten Kovuluşu
Sümer mitolojisinin en eski tabletlerinden biri, yaratılışın başlangıcını sularla açıklar. Her şeyin kaynağı olan Tanrıça Nammu, sudan gök ve yeri ayırır. Ardından tanrılar özellikle Enki ve doğum tanrıçaları, çamurdan insanı şekillendirir. İnsanların yaratılma nedeni tanrıların ağır işlerini üstlenmektir; insan emeğiyle tanrılara hizmet etsin diye yaratılır. Bu anlatıda insan, doğrudan çamur ve tanrısal nefesin birleşimidir.
Tevrat’taki Yaratılış Kitabı aynı şemayı sürdürür. “Rab, adamı topraktan yaptı, burnuna hayat nefesini üfledi” ifadesi Sümer anlatısını andırır. Ardından Tanrı, Adem’i Aden bahçesine yerleştirir. Burada yasak meyve motifi devreye girer. Tanrı, iyiyle kötüyü bilme ağacının meyvesinden yememelerini söyler. Havva Adem’in kaburgasından yaratılır. Yılan Havva’yı kandırır, yasak meyveden yerler, gözleri açılır, çıplaklıklarını fark ederler. Bunun üzerine Tanrı onları bahçeden kovar. Burada Sümer’deki kaburga motifi de dikkat çekicidir: Enki yasak meyveyi yiyip hastalanınca Tanrıça Ninti onun kaburgasını iyileştirir. Ninti’nin adı “yaşam” ve “kaburga” anlamına gelir. Bu, Tevrat’taki Havva’nın kaburgadan yaratılması hikâyesiyle paralellik kurar.
Kur’an’daki yaratılış anlatısı yine aynı temeli taşır. İnsanın süzme çamurdan, kara balçıktan, pişmiş balçığa benzer çamurdan yaratıldığı ayetlerde tekrarlanır. Allah insana ruhundan üfler. Yasak ağaç kıssasında ise Tevrat’tan ayrılır: Kur’an’da Havva adı geçmez, yılan yoktur. Şeytan doğrudan Adem ve eşini kandırır. Yasak ağaç “sonsuzluk ağacı” olarak anılır. Meyveden yiyince çıplaklıkları açılır, yapraklarla örtünürler. Allah onları yeryüzüne gönderir. Böylece Sümer’deki “tanrılar için hizmetçi yaratılan insan” anlayışı, İbrahimî dinlerde “Tanrı’nın halifesi olarak yaratılan insan” kavramına dönüşür.
Muazzez İlmiye Çığ bu paralellikleri özellikle vurgular. Çamurdan yaratılış, nefesle canlanma, yasak ağaç ve kaburga motifi Sümer’den Tevrat’a, oradan Kur’an’a taşınan bir zincirin halkalarıdır. Ancak her din, bu motifi kendi teolojik çerçevesine göre yeniden yorumlamıştır. Sümer’de insan tanrıların hizmetçisi iken, Tevrat’ta Tanrı’nın suretinde yaratılmıştır, Kur’an’da ise Tanrı’nın yeryüzündeki halifesi olmuştur. Yani insanın yaratılışı aynı malzeme ile anlatılır ama anlamı değişir.
Çığ’a göre Âdem’in cennetten kovuluşu da Mezopotamya’dan devralınan bir anlatıdır. Dilmun adı verilen kusursuz diyar, Aden bahçesinin öncülü gibidir. Yasak meyve ve kaburga ayrıntıları Sümer kaynaklarında bulunur. Tek fark, çoktanrılı yapıdan tek tanrı inancına geçilirken hikâyenin ahlaki mesajının güçlendirilmesidir. Böylece insanın yaratılışı ve cennetten kovuluşu, Mezopotamya mitlerinin en kalıcı miraslarından biri hâline gelmiştir.
Vaka 9: Habil- Kabil Anlatısı
Sümer tabletlerinde karşımıza çıkan bir başka hikâye, aşk tanrıçası İnanna ile ilgilidir. İnanna hem çoban tanrısı Dumuzi’ye hem de çiftçi Enkimdu’ya gönül verir. İki tanrı, ürünlerini ve armağanlarını överek tanrıçanın sevgisini kazanmak için yarışırlar. En sonunda İnanna çoban Dumuzi’yi seçer. Burada tarımla hayvancılığın rekabeti, kardeşler arası kıskançlık gibi bir karşıtlık ortaya çıkar. Bu anlatı, daha sonra insan figürlerine uyarlanarak ilk cinayet hikâyesine dönüşecektir.
Tevrat’ta bu motif Âdem’in oğulları Habil ve Kabil üzerinden anlatılır. Habil çobandır, Kabil ise çiftçi. İkisi de Tanrı’ya kurban sunar. Tanrı, Habil’in kurbanını kabul eder, Kabil’inkini reddeder. Kıskançlığa kapılan Kabil kardeşini kıra götürüp öldürür. Bu insanlık tarihindeki ilk cinayet olarak kutsal metinlerde yerini alır. Kabil’in suçunun ardından Tanrı onu lanetler; toprağı işlerken verim alamayacak, yeryüzünde serseri gibi dolaşacaktır. Böylece kıskançlık, cinayet ve Tanrı’nın yargısı motifi kalıcı bir dini anlatıya dönüşür.
Kur’an’da ise hikâye daha kısa ve semboliktir. Âdem’in iki oğlunun Allah’a kurban sunduğu, birinin kabul edildiği, diğerinin reddedildiği anlatılır. Reddedilen kardeş ötekini öldürmeye kalkışır ve cinayet gerçekleşir. Ardından Allah, ona bir karganın toprağı eşeleyerek kardeşinin cesedini nasıl gömeceğini göstermesiyle defin ritüelini öğretir. Burada kurbanın kabulü-reddi ve kıskançlık motifi Sümer’deki İnanna-Dumuzi-Enkimdu öyküsünü hatırlatır; defin ritüeli ise Kur’an’a özgü yeni bir katman olarak eklenir.
Muazzez İlmiye Çığ’a göre bu anlatı tarım ile hayvancılık arasındaki eski ekonomik ve kültürel karşıtlığın mitolojik bir yansımasıdır. Sümer’de tanrılar arası rekabet olarak görülen motif, Tevrat’ta insan kardeşler arasındaki ilk cinayete dönüşmüş, Kur’an’da ise kıssanın özü korunarak ibret dersi haline getirilmiştir. Böylece bir tarım-toplum çatışması, insanlık tarihinin evrensel ahlaki derslerinden birine dönüştürülmüştür.
Çığ’ın yorumuyla Habil-Kabil anlatısı, Sümer mitlerinden Tevrat ve Kur’an’a uzanan zincirin başka bir halkasıdır. Kıskançlık ve şiddetin doğuşu insanın içindeki hırsın ve günahın sembolik kaynağıdır.
Vaka 10: Sayılar, Yedili Kutsallık ve Kozmik Düzen
Sümer uygarlığında sayıların özellikle dini anlamı vardı. Yedi sayısı başta olmak üzere bazı rakamlar kutsal kabul edilirdi. Tabletlerde “yedi tanrı meclisi”, “yedi bilge”, “yedi kapı” gibi ifadelere sıkça rastlanır. Yeraltı dünyasının da yedi kapısı olduğuna inanılırdı; İnanna’nın yeraltına iniş mitinde her kapıda giysilerinden birini bırakması, insanlığın bilinçaltına kazınmış bir ritüel öyküsü gibidir. Bu yedili düzen mitoloji, takvim ve astronomiye yansımış, gökyüzündeki yedi gezegen kavramı Sümer gökbiliminde kökleşmiştir.
Tevrat’ta bu sayı özellikle haftanın yedi günü ve Şabat anlayışıyla yaşamaya devam eder. Tanrı altı günde evreni yaratmış, yedinci gün dinlenmiştir. Bu düzen İsrailoğulları için mutlak bir kutsal zaman çerçevesi olmuştur. Yedi, aynı zamanda kutsal şenliklerin ve arınma ritüellerinin de temel ölçüsü olmuştur.
Kur’an’da yedi sayısı hem kozmik hem de ahlaki boyutuyla yer alır. “Yedi gök” kavramı defalarca tekrar edilir, cehennemin yedi kapısı olduğundan söz edilir. Yeminlerde ve ilahi kudretin vurgusunda da yediye atıf vardır. Bu anlayış, Sümer’in kozmik düzen kavramının İslam dünyasında metafizik bir simgeye dönüşmüş biçimi olarak yorumlanabilir.
Muazzez İlmiye Çığ’a göre sayıların kutsallaştırılması, Mezopotamya’nın dini şablonlarından biridir. Sümer’de göksel gözlemlere dayanan yedi anlayışı, Tevrat’ta kutsal zamanın ölçüsü, Kur’an’da ise Tanrı kudretinin göstergesi olmuştur. Böylece matematiksel bir gözlem, dini sembolizme evrilmiş ve üç büyük dinin dokusuna işlemiştir.
Yedi sayısının bu evrimi, Çığ’ın genel tezini bir kez daha doğrular: Sümer kültüründe doğan kozmik semboller, sonraki dinlerde farklı anlam katmanları kazanarak yaşamaya devam etmiştir. Bu süreklilik, eski Mezopotamya’nın tarihsel bir uygarlık olarak modern inançların derin bir arka planı olduğunu gösterir.
Vaka 11: Ölüm, Ahiret ve “Levhi Mahfuz”
Sümer inanışında ölüm, yaşamın doğal ama karanlık bir devamıydı. Ölenler yeraltı dünyasına, “kur” denen gölgeli bir mekâna giderdi. Orada ruhlar ne cennet ne cehennem gibi kutuplaşmış bir kader yaşar, yalnızca gölge gibi varlığını sürdürürdü. Eğer geride kalanlar yiyecek ve içecek sunmazsa ruhlar huzursuz olur, yaşayanlara musallat olabilirdi. Bu yüzden ölülerin ardı sıra düzenlenen törenlerde yiyecek sunmak, onların ruhunu yatıştırmanın bir yolu sayılırdı. Aynı zamanda “ölünün arkasından çok ağlama, ruhunu rahatsız edersin” düşüncesi de Sümer kökenliydi.
Tevrat’ta ölüm sonrası inanç, “Şeol” adı verilen yeraltı ile anlatılır. Şeol, Sümer’in “kur”una benzer şekilde gölgeli, belirsiz bir âlemdir. Ancak Yahudi geleneği zamanla Zerdüştlük etkisiyle cennet, cehennem ve diriliş fikirlerini benimsemiş, Şeol’ün yanı sıra ilahi yargı fikri de gelişmiştir. “Seçilmiş halk” düşüncesi de burada belirleyici olur: Tanrı İsrailoğulları’nı ayrı tutar, onlara vahiy verir, onları ahlaki bir sınavdan geçirir.
Kur’an’da ölüm sonrası inanç daha keskin çizgilerle işlenir. Cennet ve cehennem, mahşer günü, mizan (terazi) gibi kavramlar öne çıkar. İnsanların yazgısının önceden yazılı olduğu “Levhi Mahfuz” anlayışı, Sümer’deki “yazgı levhası” inancıyla paraleldir. Mezopotamya tanrılarının kararlarının yazıldığı levha, İslam’da Allah’ın ilahi ilminde korunmuş olan levh-i mahfuz biçimini almıştır. Böylece yazgının önceden kayıtlı olduğuna dair düşünce, çoktanrılı bir evrenden tek Tanrı’nın mutlak bilgisine dönüşür.
Muazzez İlmiye Çığ’a göre Sümerlerin ölüm ve kader anlayışı, hem Tevrat’ın Şeol’ünde hem de Kur’an’ın cennet-cehennem dengesinde yaşamaya devam etmiştir. Sümer’de ölüm gölgeli bir yaşamın sürmesi, Tevrat’ta belirsiz bir yeraltı, Kur’an’da ise kesin bir hesap günü ve ahiret hayatı hâline gelmiştir. Farklılıklar barizdir, fakat kökteki düşünce aynıdır: insanın yaşamı ölümle bitmez; kaderi, ilahi bir otorite tarafından belirlenmiştir.
Bu süreklilik, Çığ’ın iddiasını destekler: Mezopotamya’nın en eski dini kavramları, üç büyük tek tanrılı dinin çekirdeğinde farklı formlarda hâlâ varlığını sürdürür.
Vaka 12: Lilith ve Kadın-Erkek Dengesi
Sümer mitolojisinin en canlı tanrıçalarından biri İnanna’dır; aşkı, savaşçılığı, baştan çıkarıcılığı ve özgürlüğüyle erkek tanrıların bile sınırlarını zorlar. Onun bu güçlü ve bağımsız kimliği daha sonraki kültürlerde farklı biçimlere bürünür. Yahudi geleneğinde bunun yankılarından biri Lilith motifidir. Ortaçağ’a kadar uzanan midraş ve halk anlatılarına göre Lilith, Adem’le aynı anda, aynı topraktan yaratılmış ilk kadındır. Ancak Adem’le eşitlik iddiasında bulunur, onun otoritesine boyun eğmek istemez. Bu nedenle cennetten ayrılır, bir cin veya şeytani varlığa dönüşür ve erkekleri baştan çıkaran, çocukları tehdit eden bir figür haline gelir.
Tevrat’ın resmi metninde Lilith’ten söz edilmez; fakat “vahşi kuş” ya da “gece yaratığı” anlamında geçen bazı ifadeler sonradan Lilith’le özdeşleştirilmiştir. Yahudi geleneği onu “itaat etmeyen kadın” imgesiyle Adem’in karşısına koymuş, Havva’yı ise Adem’in kaburgasından yaratılmış uysal eş olarak yüceltmiştir. Bu karşıtlık kadın kimliği üzerine köklü bir mitolojik ve ahlaki mesaj taşır.
Kur’an’da Lilith benzeri bir figür yoktur. Havva’nın adı da geçmez; sadece “Adem’in eşi” olarak anılır. Kadının şeytana uyması ya da erkekten bağımsız bir kimliği olması gibi vurgular Kur’an’da yer almaz. Yine de İslam kültüründe kadınların örtünmesi, sınırlanması, fitne kaynağı olarak görülmesi gibi anlayışların kökeninde Sümer’in İnanna kültünün ve Yahudilikteki Lilith imgesinin izlerini aramak mümkündür.
Muazzez İlmiye Çığ’a göre Lilith anlatısı, İnanna’nın bağımsız ve baştan çıkarıcı yönünün bir versiyonudur. Sümer’de tanrıçanın gücü kutsal sayılırken, Yahudi geleneğinde bu güç şeytani bir tehdit olarak kodlanmıştır. İslam’da ise tamamen silinmiş, ama kadınla ilgili düzenlemeler ve “fitne” anlayışı eski korkuların izlerini taşımaya devam etmiştir.
Lilith’in hikâyesi Çığ’ın büyük tezi içinde önemli bir örnektir: Kadın figürünün mitolojik temsilleri, Sümer’in tanrıça kültünden başlayarak Tevrat’ta günahın kaynağına, Kur’an’da ise ahlaki sınavın tamamlayıcısına dönüştürülür. Kadının yeri, Mezopotamya’dan gelen bir mirasın farklı kültürlerde farklı biçimlerde yorumlanmasıyla belirlenmiştir.
Vaka 13: Kurban, İbadet ve Tapınak Kültü
Sümer dünyasında dinin merkezinde tapınaklar vardı. Zigguratlar Tanrı’nın evi olarak şehir ekonomisinin ve siyasal düzenin kalbiydi. Burada tanrılar için kurbanlar kesilir, tütsüler yakılır, ilahiler söylenirdi. Kurbanın amacı tanrıyı memnun etmek, öfkesini yatıştırmak ya da sağlık, bereket, günah affı dilemekti. Etin bir kısmı tanrılara sunulur, geri kalanı insanlar arasında pay edilirdi. Böylece kurban, hem dini hem toplumsal dayanışmanın bir ritüeli hâline gelmişti.
Tevrat’ta kurban ibadeti aynı çizgide sürer. Musa’ya verilen yasalar içinde kurban en geniş yer tutan konulardan biridir. Günah için, şükran için, adak için çeşitli kurbanlar tarif edilir. Hayvanların nasıl kesileceği, hangi organlarının Tanrı’ya sunulacağı ayrıntılarıyla anlatılır. Kurban, Tanrı ile halk arasında bir ahit yenileme aracıdır. Yine de Tevrat’ta kurbanların amacı tanrıyı yatıştırmakla birlikte ahlaki bir düzeni pekiştirmektir.
Kur’an’da kurban anlayışı daha sade ve ahlaki bir çerçevede ele alınır. Hac ibadetinde kurban kesmek önemlidir, fakat ayetlerde özellikle “Onların ne etleri ne kanları Allah’a ulaşır, O’na ulaşan sizin takvanızdır” denilerek ibadetin manevi yönü vurgulanır. Kurban, Sümer’deki gibi tanrıların ihtiyaç duyduğu bir sunu değildir, kulların imanını gösteren sembolik bir eylemdir. Kur’an ayrıca hayvanların belirli günlerde kesilmesi, etin fakirlere dağıtılması gibi toplumsal yönlere de dikkat çeker.
Muazzez İlmiye Çığ’a göre kurban geleneği, Sümer’den başlayarak Yahudilik ve İslam’a taşınmış bir ritüeldir. Sümer’de tanrıların öfkesini yatıştıran bir armağan olan kurban, Tevrat’ta ilahi yasa içinde detaylı bir ibadet, Kur’an’da ise takvanın göstergesi hâline gelmiştir. Zigguratlardaki tanrı evleri daha sonra sinagog, kilise ve cami biçiminde yeniden doğmuştur. İlahiler, ilahî metinlere dönüşmüş, tütsüler yerini dua ve zikir pratiklerine bırakmıştır.
Bu çizgi, dinlerin maddi ritüellerden manevi öğretilere doğru nasıl evrildiğini de gösterir. Çığ’ın yorumu, tek tanrılı dinlerdeki ibadet biçimlerinin bile çoktanrılı Sümer’in ritüel dünyasında köklendiğini ortaya koyar. Kurbanın ardındaki fikir değişmiş olsa da, kökeninde aynı ihtiyaç vardır: insan ile kutsal olan arasındaki ilişkiyi canlı tutmak.
Vaka 14: Tek Dil ve Babil Kulesi
Sümer efsanelerinde, tanrılar insanların çok gürültü yapıp düzeni bozduğunu düşündüklerinde onların dilini karıştırır. Başlangıçta tek bir dil vardır, insanlar aynı sözlerle birbirini anlayabilir. Ancak tanrılar insanların gücünü sınırlamak için farklı diller yaratır. Bu mit, insanların neden farklı diller konuştuğunu açıklayan en eski anlatılardan biridir.
Tevrat’ta bu motif “Babil Kulesi” hikâyesine dönüşür. İnsanlar göğe ulaşmak için bir kule yapmaya karar verirler. Tanrı onların niyetini görür, “Bunlar tek dil konuştuğu sürece yapmak istediklerini engellemek imkânsız” der ve dillerini karıştırır. Böylece birbirini anlayamayan insanlar dünyaya dağılır. Kur’an’da Babil Kulesi doğrudan geçmez. Çığ’a göre bu mitolojik çekirdek Sümer’de doğmuş, Tevrat’ta ahlaki bir dersle pekişmiş, Kur’an’da dolaylı biçimde yerini almıştır.
Vaka 15: Meryem’in Mabede Adanması
Mezopotamya’da çocukların tanrılara adanması yaygın bir uygulamaydı. Özellikle kıtlık ya da felaket zamanlarında aileler çocuklarını tapınaklara vererek tanrıların gazabını yatıştırmaya çalışırdı. Tapınaklarda yetiştirilen bu çocuklar rahip ya da hizmetkâr olarak görev yapardı.
Tevrat’ta Samuel’in annesi Hanna, çocuğunu adak olarak mabede verir. İncil’de Meryem’in küçük yaşta mabede adanması anlatılır. Kur’an’da ise bu motif çok belirgin bir biçimde yer alır: İmran’ın karısı, karnındaki çocuğu Allah’a adar. Çocuk Meryem doğduğunda onu mabede teslim eder ve Zekeriya’nın korumasına bırakır. Çığ’a göre bu gelenek doğrudan Sümer tapınak kültünden alınmış ve hem Yahudilikte hem de Hristiyanlıkta ve ardından İslam’da sürdürülmüştür.
Vaka 16: Başörtüsü ve Ziynet Anlayışı
Sümer’de tapınak rahibeleri özel bir yere sahipti. Bu kadınlar “Tanrı’nın gelinleri” sayılır, bazı ritüellerde hizmet karşılığı kutsal sayılan birleşmeler yaşanırdı. Bu rahibelerin başlarını örtmeleri zorunluydu. Örtü hem tanrıya adanmışlık hem de toplum içinde farklı bir statü işaretiydi.
Yahudilikte kadınların başlarını örtmeleri bir temizlik ve iffet göstergesi haline geldi. Hristiyanlıkta Pavlus’un mektuplarında kadınların başlarını örtmesi gerektiği vurgulanır. Kur’an’da da Nur ve Ahzab surelerinde kadınların ziynetlerini örtmeleri emredilir. “Ziynet” kavramı kimi yorumlara göre takılar, kimine göre bedenin özel bölgeleridir. Çığ, bu geleneğin kökeninin Sümer rahibelerinin örtünme pratiği olduğunu, dinlerin bunu farklı anlamlarla sürdürdüğünü söyler.
Vaka 17: İsa ve “Tanrı’nın Oğlu” İnancı
Sümer mitolojisinde tanrılar insanların arasına karışır, onlarla birleşir ve “yarı tanrı” çocuklar doğar. Bu yarı tanrılar kahramanlıklarıyla tanınır, bazen ilahi güçlere sahip olurlar. Gılgamış Destanı’ndaki Gılgamış bile tanrıça Ninsun’un oğludur. Yani “tanrı çocuğu” anlayışı Sümer kültüründe köklüdür.
Hristiyanlıkta İsa’nın “Tanrı’nın oğlu” olarak tanımlanması bu eski inançların yeni bir biçimi gibidir. Mucizeler de bu kalıbı destekler: ölüyü diriltmek, çamurdan kuş yapıp ona can vermek, hastaları iyileştirmek. Çığ, bu mucizelerin Mezopotamya’daki “tanrısal nefesle hayat verme” motifine dayandığını vurgular. Kur’an ise bu anlayışı reddeder: Allah’ın çocuk edinmeyeceğini söyler, ama İsa’nın mucizelerini kabul eder; sadece onların Allah’ın izniyle gerçekleştiğini ekler. Böylece motif korunur ama teolojik yorumu değişir.
Vaka 18: Kutsal Kitapların Yazıya Geçirilmesi
Sümer’in en büyük mirası yazıdır. Çivi yazısı insanlığın ilk kayıt sistemi olarak binlerce yıl boyunca kullanıldı. Sümer’den Asur’a, Babil’e, Hitit’e ve Pers’e yayıldı. Bu yazı geleneği olmasaydı kutsal kitapların da yazıya geçirilmesi mümkün olmayacaktı.
Tevrat, Babil sürgününden sonra farklı geleneklerin bir araya getirilmesiyle yazıya geçirilmiştir. İnciller, İsa’nın ölümünden onlarca yıl sonra farklı cemaatler tarafından kaleme alınmış, MS 1-4. yüzyıllar boyunca tedricen kanonlaşmıştır; Nikaia Konsili (325) doğrudan bir kanon listesi belirlememiş, süreç sonraki yüzyıllarda tamamlanmıştır. Kur’an ise Hz. Peygamber’in vefatından sonra Hz. Ebubekir döneminde derlenmeye başlanmış, Hz. Osman döneminde resmî mushaf haline getirilmiştir. Çığ’a göre bu üç kutsal kitabın yazıya geçirilmesi, Sümer’in başlattığı “dini hafızayı yazıyla koruma” geleneğinin bir devamıdır.
Çığ’a göre Sümer’in mitleri, ritüelleri ve kurumları kendi dönemini ve sonraki üç büyük tek tanrılı dini de beslemiştir. Yaratılış, tufan, kurban, tapınak kültü, ahiret inancı, kadın-erkek ilişkileri, başörtüsü, kutsal sayı ve yazgı levhası gibi temalar Sümer’de doğmuş, Tevrat’ta genişletilmiş, Kur’an’da sadeleştirilmiş biçimleriyle yaşamaya devam etmiştir. Muazzez İlmiye Çığ’ın tezi tam olarak budur: kutsal kitaplarda gördüğümüz birçok motif, Mezopotamya’nın çok daha eski mitolojik hazinesinden süzülerek bize ulaşmıştır.
Sümer’den Tevrat ve Kur’an’a Uzanan Mitolojik Miras
Muazzez İlmiye Çığ’ın temel tezi şudur: İbrahimî dinlerin kutsal kitaplarında gördüğümüz birçok motif, Mezopotamya’nın en eski uygarlığı olan Sümer’in inançlarından süzülerek bize ulaşmıştır. Sümer, yazıyı icat eden, yasaları kayda geçiren, ilk edebi metinleri yazan toplumdur; bu nedenle kendi çağını ve sonraki tüm uygarlıkları besleyen bir “ilk kaynak” konumundadır.
Sümer tabletlerinde gördüğümüz yaratılış hikâyesi, tufan anlatısı, çamurdan insanın yaratılması ve tanrısal nefesle can bulması, yasak ağaç ve kaburga motifi, kardeş kıskançlığı ve ilk cinayet, felaketlerle helak edilen kavimler, yedi sayısının kutsallığı, ölüm sonrası gölgeli hayat ve yazgı levhası, hepsi Tevrat ve Kur’an’da farklı biçimlerde yeniden karşımıza çıkar. Sümer’in İnanna-Dumuzi kutsal evliliği, Tevrat’ın Ezgiler Ezgisi’ne ve İbrahim-Saray-Firavun öyküsüne; Sümer’in Ziusudra tufanı, Tevrat’ın Nuh kıssasına ve Kur’an’ın Nuh suresine; Sümer’in yakınma şiirleri, Eyüp Kitabı’na ve Kur’an’daki Eyüp ayetlerine dönüşür.
Yahudi ve Hristiyan geleneği, Sümer’den devralınan bu motifleri kendi teolojik ihtiyaçlarına göre yeniden şekillendirir: Şeol, cennet ve cehenneme; İnanna’nın bağımsızlığı Lilith’in lanetine; çoktanrılı yazgı levhası, Tanrı’nın levh-i mahfuzuna dönüşür. İslam’da ise aynı kalıplar büyük ölçüde korunur ama mitolojik ayrıntılardan arındırılır. Kur’an, kıssaları daha kısa, özlü ve ahlaki ders niteliğinde aktarır. Hârût-Mârût kıssasında Zühre’nin çıkarılması, tufan hikâyesinde gökkuşağının olmaması, Âdem’in hikâyesinde yılanın yer almaması bu sadeleşmenin en çarpıcı örnekleridir.
Çığ’ın vurguladığı bir diğer nokta yazıdır. Sümer’in kil tabletlere kazıdığı efsaneler, insanlığın ortak belleğini başlatmıştır. Tevrat’ın Babil sürgününden sonra derlenmesi, İncil’in farklı cemaatlerce yazılması, Kur’an’ın Mushaf hâline getirilmesi, hep bu Sümer’in açtığı yazılı kültür geleneğinin devamıdır.
Sümer’in çoktanrılı mit dünyası, tek tanrılı dinlerde yeni anlamlarla yeniden doğmuştur. Kalıplar-yaratılış, tufan, kurban, tapınak, vahiy, helak, seçilmiş halk, yedi sayısı, yazgı levhası- aynıdır; ama içerik Tanrı’nın tekliği ve ahlaki düzen vurgusuyla değişmiştir.
Çığ’ın çalışması bu açıdan hem arkeolojik hem de filolojik bir araştırma olarak değerlidir; kutsal metinlerin tarihsel arka planını aydınlatmaya çalışır. Onun yaklaşımı dinlerin kaynağını tartışmak değildir, kültürler arasındaki etkileşimi göstermektir. Müslüman inancına göre Kur’an Allah’ın vahyidir; Çığ’ın vurgusu kıssaların tarihsel bağlamını ortaya koymaktır. Böylece Kur’an’daki kıssalar bir yandan hak ile batılı ayıran ölçü olarak önceki anlatıları tashih eder ve son şeklini verir, diğer yandan insanlığın ortak hafızasına temas eden tarihsel bir bağlam içinde de okunabilir.
