Herwıg Wolfram Germenler: Kökenleri ve Roma Dünyasıyla İlişkileri 

Herwıg Wolfram Germenler: Kökenleri ve Roma Dünyasıyla İlişkileri adlı kitabında Avrupa tarihinin erken döneminde önemli bir rol oynamış Germen halklarını tarihsel, kültürel ve siyasal yönleriyle ele alır. Wolfram, MÖ 2. yüzyıldan MS 6. yüzyıla kadar uzanan dönemde Germenleri kendi içinde farklı, dinamik ve Roma ile sürekli etkileşim hâlinde olan toplumlar olarak tasvir eder. “Germen” adının ve kimliğinin nasıl oluştuğunu incelerken, Antik Çağ yazarlarının önyargılı tanımlarının modern imgeye yansımalarını tartışır. Germenlerin kökenini arkeolojik bulgular (özellikle Jastorf kültürü) ve mitolojik soy anlatıları (Tuisto, Mannus) üzerinden analiz eder; toplumsal yapılarını (klan, şef, savaşçı aristokrasi), dinî inançlarını ve tarıma dayalı ekonomilerini vurgulayarak, yalnızca savaşçı göçebe klişesine karşı çıkar.

Kitapta Roma-Germen ilişkileri hem çatışma hem iş birliği ekseninde ele alınır. Marcomann Savaşları gibi olaylar, Germenlerin Roma’ya karşı direnişinin ve askeri gücünün simgeleri olarak yer alır. Teutoburg Ormanı Savaşı, Roma’nın Germen topraklarına ilerleyişini durduran olaylar olarak öne çıkar. Wolfram, Kavimler Göçünü Roma ile Germenler arasında iki yönlü kültürel ve siyasal bir dönüşüm dönemi olarak yorumlar. Bu süreçte Gotlar, Vandallar, Burgonlar, Lombardlar, Franklar ve Anglosaksonlar vb. kavimlerin yükselişi hem Roma düzeninin çözülüşünü hem de yeni Avrupa’nın temellerini atan gelişmeler olarak anlatılır.

Eser, Anglo-Saksonların Hristiyanlaşmasını ise İrlanda manastır geleneği ve Frank krallığı üzerinden gelen Roma yanlısı misyon arasındaki etkileşim bağlamında ele alır; Whitby Sinodu’nda Roma hattının üstün gelmesiyle bu sürecin Roma merkezli bir çizgiye oturduğunu vurgular. Wolfram, Germen mitolojisinin, soy hikâyelerinin ve kahramanlık destanlarının kimlik oluşumundaki rolünü aktarırken, bu mirasın Orta Çağ’dan 20. yüzyıla kadar nasıl milliyetçi ideolojiler tarafından yeniden yorumlandığını da eleştirel bir gözle inceler.

Ariovistus: Ariovistus, Suebi konfederasyonunun önderi olarak Ren’in doğusundan Galya’ya yönelen ilk büyük Germen göç dalgasının lideridir. MÖ 60’ların başında Galya’daki Aedui-Arverni rekabetinden faydalanarak bölgedeki güç dengesini kendi lehine çevirmiş, Aedui’yi Magetobriga civarında mağlup ettikten sonra çevre kabilelere haraç ve rehine şartı dayatmıştır. Roma Senatosu’nun ona “Roma halkının dostu” unvanı vermesi (MÖ 59), o dönemdeki nüfuzunun göstergesidir. Ardında sürekli yeni göçmen kitleleri bulunan Ariovistus, Galya’da konumunu güçlendirmek için daha fazla Germen savaşçı çekmiştir. MÖ 58’de Aedui, Roma’dan yardım isteyince Julius Caesar devreye girmiştir. Ariovistus’un tarafsız görüşmeyi reddetmesiyle diplomasi sonuçsuz kalmış, Caesar lojistik üstünlük sağlayarak Vosges-Sequani yöresinde onu mağlup etmiştir. Ariovistus Ren’in ötesine kaçmış, Galya’daki siyasi ağı çökmüştür. Kaynaklarda daha çok Caesar’ın propagandasıyla tanınan Ariovistus, modern değerlendirmelerde kabile siyasetini ustaca kullanan ve demografik-ikmal baskısıyla hareket eden güçlü bir lider olarak görülür.

Arminius: Arminius Cherusci aristokrasisinden olup Roma’da rehine olarak yetişmiş, vatandaşlık ve eques statüsü alarak auxilia komutanı olarak hizmet etmiştir. Roma’da Latince, lejyon disiplini, istihkâm ve lojistik bilgileri edinmiştir. MS 7-8 yıllarında Germanya’ya dönerek, Valisi Varus’un eyaletleştirme politikalarıyla gerilen kabileleri kendi liderliğinde birleştirmiştir. MS 9’da Teutoburg Ormanı’nda, sahte isyan haberleriyle Varus’u dar ve bataklık araziden geçmeye ikna etmiş, lejyon düzeni kuramayan Roma ordusunu pusu ve çok noktalı saldırılarla imha etmiştir. XVII, XVIII ve XIX. lejyonlar yok olmuş, Varus intihar etmiş, Roma’da büyük şok yaşanmış ve Germanya’yı eyalet yapma fikri rafa kalkmıştır. MS 14-16’da Germanicus’un seferlerine karşı direnmiş, Idistaviso gibi muharebelerden sağ çıkmış ancak kesin bir siyasi zafer elde edememiştir. Maroboduus gibi rakiplerle çatışmış, “kral” olmaya yöneldiği algısı kabile eşrafının tepkisini çekmiş ve MS 21’de kendi halkı tarafından öldürülmüştür. Roma kaynaklarında hem “hain” hem “kahraman” olarak anılan Arminius, modern yorumlarda taktik ustalığıyla bir konfederasyon kurabilmiş fakat kalıcı devlet inşa edememiş karizmatik bir önder olarak değerlendirilir. Orta Çağ’da unutulan Arminius, 16. yüzyılda “Hermann” adıyla yeniden keşfedildi. 19. yüzyılda Alman milliyetçiliğinin yükselişiyle birlikte, “Alman ulusunun ilk kahramanı” ve “özgürlük savaşçısı” olarak simgeleştirildi. 1875’te Almanya’da dikilen Hermannsdenkmal (Hermann Anıtı) bu algının bir ürünüdür.

Wolfram, MS 325’te İmparator Büyük Konstantin’in çağrısıyla toplanan Birinci İznik Konsilinin, Hristiyan dünyasının iç teolojik tartışmalarını, ilerleyen yüzyıllarda Germen halklarının dini tercihlerini doğrudan etkilediğini vurgular. Konsilde, İskenderiyeli din adamı Arius’un “İsa Tanrı ile aynı özden değildir, Baba tarafından yaratılmıştır” şeklindeki görüşü sapkın ilan edilmiş; İznik İnanç Bildirgesi ile İsa’nın Baba Tanrı ile “aynı özden” olduğu resmî doktrin hâline getirilmiştir.

Kitapta bu kararın önemi, Germen kavimleriyle ilişkilendirilerek açıklanır: Konsilde Ariusçuluk reddedilmiş olsa da, bu öğreti sonraki yüzyıllarda Roma İmparatorluğu içindeki bazı çevrelerde yaşamaya devam etmiş, 4. ve 5. yüzyılda Gotlar, Vandallar, Burgonlar ve Lombardlar gibi birçok Germen halkı arasında yaygın biçimde benimsenmiştir. Böylece Germen krallıkları, çoğu zaman Katolik Roma Kilisesi’yle dini açıdan karşı karşıya gelmiştir. Wolfram’a göre bu durum, Germen-Roma ilişkilerinde askerî, siyasi ve mezhepsel bir gerilim yaratmıştır.

Wolfram’ın kitabına göre Germenler arasında Ariusçuluğun benimsenmesinin temel nedeni, bu inancın onlara Roma’nın merkezî Katolik doktrininden bağımsız bir Hristiyanlık biçimi sunmasıydı. Gotlar gibi ilk Hristiyanlaşan Germen toplulukları, MS 4. yüzyılda Roma sınırlarının hemen ötesinde yaşayan federatus (müttefik) halklardı. Onlara Hristiyanlığı ulaştıran misyonerlerden en önemlisi Wulfila (Ulfilas) idi. Ulfilas, kendisi de Got kökenliydi ve İncil’i Gotçaya çevirirken Ariusçu teolojiyi benimsedi. Bu teoloji, İsa’yı Tanrı’nın yarattığı yüce bir varlık olarak görüyordu; böylece Tanrı’nın tekliğini vurguluyor ama İznik’te kabul edilen “aynı özden” anlayışını reddediyordu.

Germen krallıkları açısından Ariusçuluk, hem yeni Hristiyan kimliklerini Roma’dan farklı tutuyor hem de Katolik nüfusa karşı siyasi üstünlük ve kimlik sınırı oluşturuyordu. Örneğin; Vizigotlar ve Ostrogotlar İtalya ve İspanya’da uzun süre Ariusçu kaldılar. Vandallar Kuzey Afrika’da Katolik çoğunluğa karşı Ariusçu azınlık yönetimi sürdürdü. Burgonlar ve Lombardlar da ilk dönemlerinde Ariusçuydu. Ancak zamanla, özellikle Katolik halkla uyum sağlama zorunluluğu ve Roma Kilisesi’yle ittifak ihtiyacı yüzünden Ariusçuluk terk edildi. Bu geçiş, Batı Avrupa’da Katolikliğin Germen halklar üzerinde kalıcı hâkimiyet kurmasının yolunu açtı.

Herwig Wolfram’ın kitabı, Germen halklarını klişeleşmiş “vahşi barbar” imgesinden çıkararak, onları kendi iç çeşitliliği, toplumsal yapısı, inanç sistemi ve Roma ile karşılıklı etkileşimleri içinde ele alan kapsamlı bir çalışmadır. Yazar, MÖ 2. yüzyıldan MS 6. yüzyıla uzanan süreçte Germen kimliğinin nasıl oluştuğunu, bunun hem mitolojik anlatılar hem de tarihsel-politik gelişmelerle nasıl şekillendiğini gösterir. Arkeolojik veriler, antik yazarlar ve dilsel izler üzerinden hem toplumsal düzen hem de dinî yapı incelenir; tanrı adlarının haftanın günlerine yansıması gibi kültürel aktarım örnekleriyle Roma-Germen etkileşiminin günlük hayata nasıl sızdığı ortaya konur.

Wolfram, Roma ile Germenler arasındaki ilişkinin yalnızca savaş ve istilalardan ibaret olmadığını; ittifaklar, kültürel uyarlamalar ve dinî etkileşimlerle örülü uzun vadeli bir karşılıklı dönüşüm süreci olduğunu vurgular. Ariovistus ve Arminius gibi liderler üzerinden Roma’ya karşı verilen mücadeleler aktarılırken, Kavimler Göçü’nün Batı Roma’yı yıkmaktan çok Avrupa’nın yeni siyasi haritasını çizen bir yeniden yapılanma olduğu tezi öne çıkar.

Emine Işınsu’nun Bukağı Romanında Niyazi Mısrî’nin Yolculuğu

Emine Işınsu’nun Bukağı adlı romanı, XVII. yüzyıl mutasavvıfı Niyazi Mısrî’nin hayatını tasavvufî bir yolculuk, dostluk, aşk, sürgün ve hakikat arayışı üzerinden anlatır. Yazar, olay örgüsünü tarihî gerçeklerle örerken, insan ruhunun iniş çıkışlarını, nefsin merhalelerini ve dervişliğin zahirî-bâtınî boyutlarını incelikle işler.

Romanda iki doğum sahnesi yer alır. Biri Mehmet Zihni Efendi’nin oğlu Kasım, diğeri Nakşibendî şeyhi Ali Bey’in oğlu Mehmet’tir. Bu Mehmet, ileride "Niyazi Mısrî" olarak tanınacaktır. Kasım’ın babasının Malatya’ya sürgün edilmesiyle bu iki çocuğun yolları kesişir. Önce çekingen bir arkadaşlık başlar, sonra uzun yıllara yayılan bir dostluğa dönüşür. Yıllarca mektuplaşarak hem kendi hayatlarının hikâyesini hem de yaşadıkları çağın ruhunu birbirlerine aktarırlar. Mektuplaşmalar, romanın en dokunaklı damarlarından biridir; okur, bugün kaybolmuş incelikleri hatırlayıp bir iç çekmeden edemez.

Mehmet’in Kasım’ın kız kardeşine duyduğu gençlik aşkı, roman boyunca tamamına ermeyen, zamanla şekil değiştiren bir duyguya dönüşür. Niyazi Mısrî, Bursa’da bir başkasıyla evlenir; Ulu Camii kürsüsünden yıllarca vaazlar verir. Vaazlarında hem dini hem de politik meseleleri dile getirir; bu da ona hem hayranlar hem de düşmanlar kazandırır. Rodos, Limni sürgünleri...

Mısrî’nin hayatında sürgünler manevi imtihanlardır. Limni sürgünü, bunların en uzunudur. Aslında iki yıl sonra serbest bırakılma ihtimali doğar, fakat o adada kalmayı, hizmete devam etmeyi seçer. On beş yıl boyunca yaşadığı Limni, onun hem inziva hem de eser üretim mekânı olur. Mısrî, dönemin iktidarları ve tarikat çevreleri tarafından kimi zaman bağrına basılır, kimi zaman dışlanır. Açık sözlülüğü, sert eleştirileri ve hakikate bağlılığı, onu hem çok sevilir hem de çok düşman edinir hale getirir. II. Ahmet döneminde, dervişleriyle Edirne’ye yürüyüşü (niyeti savaşa katılmaktır) padişahın emrine uymadığı için yeni bir Limni sürgününe dönüşür. Bu sürgüne giderken orada öleceğini bilir. Onun hayatı, sıradan gözlerle kavranması güç, "kutlu" bir yolculuktur.

Bukağı, bir insanın hakikati ararken geçirdiği dönüşümlerin, iç hesaplaşmaların, aşkla, dostlukla, yalnızlıkla ve sürgünle sınanışının romanıdır. Emine Işınsu, sade ama yoğun bir dil kullanır; okur, anlatılan hikâyenin ardındaki hem tarihî hem de tasavvufî bilgi birikimini hisseder. Romanın bıraktığı etki, yalnızca tarihî bir şahsiyetin biyografisinin aktarılmasından ibaret değildir; metin, aynı zamanda okuyucuyu kendi varoluş serüvenini sorgulamaya davet eden bir edebî eser işlevi görür. Mektupların samimiyeti, dostluğun sürekliliği, tamamlanmamış aşkların bıraktığı boşluk ve sürgünlerin taşıdığı tecrit duygusu, eserin temel duygusal ve tematik eksenini oluşturur. Niyazi Mısrî’nin hayat yolculuğu, sıradan bir bireyin kavrayış sınırlarını aşan derinlikte olmakla birlikte, hakikati arayan her zihne aşinalık hissi verecek evrensel unsurlar taşır. Bukağı, bu yönüyle tasavvufî düşünce, bireysel dönüşüm ve tarihî bağlamın kesişim noktasında yer alan anlamlı bir eserdir.

NOT: Kitaba adını veren "bukağı", günlük kullanımda ayağa takılan bir tür zinciri ifade eder. Sözlükte ise "hayvanların kaçmasını önlemek için ayaklarına geçirilen, çoğunlukla demirden yapılmış halka ve zincir" olarak tanımlanır. Böylece bukağı, hem hareketi kısıtlayan somut bir nesne, hem de mecazen özgürlüğü engelleyen, insanı bağlayan her türlü görünmez pranganın simgesi hâline gelir. Kitabın başlığındaki bukağı, bu iki anlamı bir arada taşır. Zincirin soğuk ve ağır maddesini, aynı zamanda ruhu ve toplumu saran baskının görünmez ağırlığını...

Hâlbuki

"Hâlbuki" kelimesi, Türkçedeki üçlü dil etkileşiminin (Arapça-Farsça-Türkçe) çok net bir örneğidir.

Bu tür kelimeler üç dilin öğelerinin tek bir yeni kelime çatısı altında kaynaşarak Türkçeye kazandırılması demektir. Yani,

Arapça "hâl" anlam çekirdeğini veriyor,

Türkçe "bu" yön gösteriyor,

Farsça "ki" ise cümleyi bağlayan işlevi ekliyor.

Bu bize şunu gösteriyor:

Dil etkileşiminde; dillerin ekleri, kökleri, bağlaçları da birbirine karışarak yepyeni sözcükler oluşturabiliyor.

Osmanlı Türkçesi, bu karışımın en yoğun yaşandığı dönemlerden biri olduğu için, birçok böyle birleşik kökenli kelime barındırıyor.

Voltaire

Voltaire, hikâyelerindeki olay örgüsünü çoğu zaman planlı bir biçimde sofistike eleştirilerine zemin hazırlayan bir araç olarak kullanır. Bu nedenle kimi zaman olaylar aceleyle ilerler, karakterler ise yeterince derinleştirilmez. Voltaire, neredeyse her durumda bir eleştiri unsurunu devreye sokmak ister. Bu alışkanlık yerinde kullanıldığında oldukça zekice görünür; ancak fazla tekrarlandığında okurda “zoraki” ya da “fazla didaktik” bir etki bırakabilir. Voltaire’in münzevî anlatıcı sesi sıcak değil, oldukça keskindir; kahramanlarına pek şefkat gösterdiği söylenemez. Bu da kimi zaman anlatıcıyı, dışarıdan dikte eden bir ses gibi hissetmemize neden olur.

Kadınlar Mektebi ve Molière’in Gözünde Toplumsal Ahlakın Komedisi

 

Kadınlar Mektebi ve Molière’in Gözünde Toplumsal Ahlakın Komedisi

17.yüzyıl Fransa’sında, saray görkeminin, soylu kibarlığın ve dışa vurulmuş erdem söyleminin ardında, Molière adında bir adam sahneye çıkar ve tiyatronun perdeleri ardında gülünç olanla birlikte insana dair saklanmak isteneni, bastırılmış arzuyu, ikiyüzlü terbiyeyi ve sahte dindarlığı teşhir eder. Kadınlar Mektebi adlı oyunu, yalnızca dönemin tiyatro anlayışını sarsmakla kalmamış; aynı zamanda toplumun kadına, evliliğe ve ahlaka dair inşa ettiği o değerler dizgesini de keskin bir mizah ile ifşa etmiştir. Molière’in tiyatrosu, eğlendirici olduğu kadar seyirciyi -özellikle de kendini fazlasıyla ciddiye alan seyirciyi- rahatsız etmeyi göze alan bir tiyatrodur ve Kadınlar Mektebi, bu anlamda onun ilk büyük meydan okuması olarak kabul edilir.
Eserin sahneye ilk konduğu 1662 yılı, Molière’in kırk yaşına bastığı ve sahnede edindiği tecrübeyi nihayet kendine özgü bir kurgu ve cesaretle biçimlendirdiği bir döneme karşılık gelir. Bu oyun, yüzeyde aşkın komik yanını gösterir gibi görünse de özünde toplumsal korkulara, özellikle de erkek egemen dünyada kadının bağımsızlığına duyulan korkuyu anlatır. Yaşlı Arnolphe’nin genç Agnès üzerindeki denetim arzusu, erkek kıskançlığının ve toplumun kadın üzerindeki mutlak kontrol arzusunun temsilidir. Molière burada, yalnızca bir karakteri gülünçleştirmez; bir dönemin, hatta çağlar boyu süregelmiş bir tahakküm anlayışını sahnenin ortasında sergiler.
Bu yüzden Kadınlar Mektebi sanatın gücünü mizah yoluyla kanıtlayan ve her bir sahnesiyle seyircinin yerleşik ahlak anlayışına sataşan bir yapıttır. Molière’in uğradığı ağır eleştirilerin nedeni de budur: Kendisini tehdit altında hisseden gelenek, karşısında alaycı bir eleştirel tavır bulduğunda gülebilir ama aynı zamanda öfkelenir ve saldırganlaşır. Oyunun ilk temsilinden sonra tiyatro dünyasında başlayan uzun tartışmalar, kültürel bir hesaplaşmanın da ifadesidir.
Kadınlar Mektebi ile Kocalar Mektebi arasında kurulan bağ, Molière’in toplumda kadın-erkek ilişkilerine dair gözlem ve eleştirilerini iki farklı yüzeyde işlediği ikiz yapıtlardır. Kocalar Mektebi’nde yaşlı Sganarelle, genç eşine duyduğu güvensizlikle alay konusu olurken; Kadınlar Mektebi’nde Arnolphe, daha genç bir kadını terbiye ederek ideal eş hâline getirme hevesiyle gülünçleşir. Her iki karakterin de niyeti kadını şekillendirmek, kendi arzusuna göre biçimlendirmektir. Oysa Molière, bu çabanın ne kadar boş ve ne kadar trajikomik olduğunu göstermekten geri durmaz. Agnès’in bilgiden, dünyadan, yaşamdan yoksun bırakılmış hâli, kadınların yüzyıllar boyunca içine hapsedildiği cehalet duvarlarına da işaret eder.
Molière’in komedisi, güldürürken gösteren, gösterirken düşündüren ve en önemlisi düşündürürken insanın kendine bakmasını sağlayan bir eserdir. Oyunun sahne aldığı dönemde, halkın eğlence arayışı ile soyluların ahlak savunusu arasındaki gerilim, tiyatronun sahnesine taşınmış; Molière bu sahnede, herkesin gözü önünde ikiyüzlü değerleri çözümlemiş ve onları gülünçlüğe teslim etmiştir. Onun yaptığı, sanat yoluyla hakikati ifşa etmek, insanı insan yapan zaaflarla yüzleşmeye çağırmaktır. Bu yüzleşme ise çoğu zaman seyirciyi rahatsız eder; çünkü herkes gülmek ister ama kimse kendisine gülünmesini istemez.
Bu yönüyle Molière, dönemin toplumsal düzenine karşı entelektüel bir duruş sergileyen ve sanat aracılığıyla eleştirel düşüncenin sınırlarını zorlayan bir düşünürdür. Onun tiyatrosu, ahlakın tekeli olduğunu sananları sahnenin ortasında gülünçleştiren ve halkı bu mizah yoluyla özgürleştiren bir karşı söylemdir. Kadınlar Mektebi, işte bu özgürleşmenin ilk ve belki de en cesur adımıdır. Oyunun sonunda ne Arnolphe galip gelir ne de onun dayattığı cehalet düzeni. Galip gelen hakikatin sıradan ama inatçı ışıltısıdır.
Kadınlar Mektebi, 17. yüzyıl Fransız tiyatro sahnesinde bir komedya örneği olarak kadının toplum içerisindeki yerine dair köklü ve sarsıcı bir eleştirinin mizah yoluyla ifadesi olarak değerlendirilmelidir; çünkü Molière’in bu oyunu, göründüğü üzere kıskanç bir adamın hikâyesini anlatmakla kalmaz, aynı zamanda kadınların bilgiye erişiminin bilinçli olarak engellendiği, cehaletin bir fazilet gibi sunulduğu ve itaatin erdem, iradenin ise ahlaksızlık olarak damgalandığı bir toplumsal düzenin taşlarını yerinden oynatır. Oyunun merkezinde yer alan Arnolphe karakteri yaşlanmakta ve evliliği bir yatırım gibi görmektedir, kadını ise bu yatırımın güvenilirliği açısından biçimlendirmek isteyen, tahakküm arzusu içinde debelenen bir erk simgesidir. Arnolphe, Agnès adında genç bir kızı çocuk yaşta eğitimsiz, dünyadan yalıtılmış bir ortamda büyütmüştür, onun her türlü bilgi ve deneyimden mahrum kalmasını ise sadakat garantisi olarak görmektedir. Bu noktada Molière, Arnolphe’in cehalet müfredatını ironik bir biçimde gözler önüne serer; zira kadının bilgisizliği, erkeğin huzuru için bir tür teminattır ve bu anlayış Arnolphe’in gibi figürlerin bir saplantısı ve toplumun kadına biçtiği rolün açık bir ifşasıdır.
Agnès’in varlığı, bu anlamda erkeğin zihninde kurgulanan makbul kadın ideolojisinin neredeyse karikatürleşmiş bir temsilidir. Bu kadın modeli, itaatkâr, sessiz, sorgulamayan, konuşmayan, hatta düşlemeyen bir varlık olmalıdır ki erkeğin dünyasında huzur ve düzen hüküm sürsün. Ancak Molière’in sanatı, tam da bu noktada devreye girer; zira o, Agnès’in naif görünümlü, ama içten içe büyüyen varoluşunu, seyirciyi gülümseten sahneler eşliğinde özgürlüğe doğru taşır. Agnès, her ne kadar cehalet içinde büyütülmüş olsa da, doğası gereği sorgulayan, merak eden, âşık olan ve kendini ifade etme arzusu taşıyan bir varlıktır.
Molière burada seyirciyi güldürürken düşündürür: Bir yandan Arnolphe’in çaresizliği, kıskançlığı ve komik önlemleri izlenirken kahkaha yükselir; öte yandan bu kahkaha, toplumun kadına biçtiği kuralların ne kadar gülünç, ne kadar kırılgan ve aslında ne kadar acıklı olduğunu da düşündürür. Kadınlar Mektebi, mizahın yüzeyinde eğlence vaat etse de özünde bir isyan barındırır; bu isyan, kadının cehalet içinde tutulmasına, onun özgür iradesinden duyulan korkuya ve bilhassa, bilgi ile kadının bozulacağı saplantısına yöneltilmiş güçlü bir eleştiridir.
Oyun boyunca Arnolphe’in en büyük korkusu, Agnès’in düşünmesi, konuşması ve en nihayetinde kendi iradesini ortaya koymasıdır. Bu korku, gerçekte kadının özneleşme ihtimaline duyulan korkudur. Molière, Agnès’in âşık olmasıyla birlikte, bu korkunun nasıl bir panik hâlini aldığına ve Arnolphe’in nasıl kendi zihinsel hapishanesine mahkûm olduğuna dikkat çeker. Agnès’in aşkı içgüdüsel bir yönelimle başlar; ama zamanla bu aşk ona düşünme, sorgulama ve karar verme hakkını da kazandırır. Bu anlamda Agnès’in karakter gelişimi özgürleşmekle ilgilidir.
Molière’in çağdaşı olan birçok seyirci, bu oyunu ahlaka aykırı, inançlara hakaret, hatta toplumsal düzeni tehdit edici bulmuştur. Ne var ki Molière bu eleştirilerin hiçbirine doğrudan cevap vermez; onun cevabı sanattadır, mizahın içindedir. Arnolphe gibi karakterler aracılığıyla, dönemin makul görünen, ama derinlemesine gülünç olan değerlerini sahneye taşır. Kadınlar Mektebi, sonunda kadın için bir özgürleşme, erkek için ise bir çözülme öyküsüne dönüşür. Agnès, aşkını seçer; Arnolphe, tüm planlarının komik bir yıkıma uğradığını görür. Bu yıkım kadın iradesine duyulan korkunun kaçınılmaz sonudur. Molière’in oyununda kazanan özgür iradedir. Ve bu irade, kadınların yüzyıllardır kendilerine biçilen rolleri reddetme gücünü taşıyan bir başkaldırıdır. Molière’in ustalığı ise bu başkaldırıyı, seyircinin kahkahasında görünmez bir hakikat gibi saklamasında yatar.

Ne Varsa Eskide Var: Bir Dizi Deneyimi / Zamanın Ruhu Üzerine

 Ne Varsa Eskide Var: Bir Dizi Deneyimi Zamanın Ruhu Üzerine

“Ne varsa eskide var” sözü, çoğu zaman nostaljik bir hayıflanma olarak görülür. Kimileri bu söze burun kıvırır, ilerlemenin her zaman geçmişi aşmak olduğunu düşünür. Ama bazen, özellikle günümüz dünyasının insan ilişkilerine, sanatına ya da gündelik hayatına bakınca, bu sözün ne denli haklı olduğunu içten içe kabul ederiz. Son zamanlarda izlediğim bazı diziler, bu düşünceyi zihnimde daha da pekiştirdi. İzlediğim dizilerden ilki 1883, ardından gelen 1923 oldu. Her iki dizi de Amerika’nın batıya doğru genişlediği sınır bölgesinde geçen olayları konu alıyor. Montana, bu anlatıların mekânsal odağında yer alıyor. Özellikle 1883, göçmen ailelerin çetin doğa koşullarına, yerlilerle yaşanan çatışmalara ve kendi iç dünyalarındaki zorluklara rağmen ayakta kalma çabalarını konu ediniyor. Dizinin merkezinde aşk, dostluk, sadakat ve düşmanlık gibi insana özgü temel duygular, olağanüstü bir doğallık ve derinlikle işlenmiş. Görselliği, oyunculukları ve dönem atmosferine sadık kalan detaylarıyla adeta izleyeni o yıllara ışınlayan bir anlatı ortaya çıkmış.

Bu dizilerde dikkat çeken en önemli unsur, insan ilişkilerindeki sıcaklık ve derinlikti. Zorluklarla yoğrulan hayatlar, insanları birbirine daha çok bağlamış. Hüzün anlam taşıyor, aşk bir sabır ve sadakat meselesi olarak işleniyor. Belki de “eskide” aradığımız şey, tam da bu türden ilişkilerin varlığı: Anlam yüklü bağlar, içtenlik, sadakat ve insanın insana gerçekten ihtiyaç duyması.

Ne var ki bu etkileyici anlatılardan sonra Yellowstone adlı dizinin yeni sezonuna (Bu iki dizinin devamı niteliğinde) başladığımda büyük bir hayal kırıklığı yaşadım. Dizi, zaman içinde ilerleyerek günümüze yaklaşıyor. Ancak bu ilerleyiş, beraberinde o derinlikli insan ilişkilerinin yerini yüzeysel, yapay, hatta zaman zaman soğuk ilişkilere bırakmasına neden olmuş. Modern çağın bireyciliği, yalnızlığı, güvensizliği ve sevgisizliği, hikâyeye de sirayet etmiş. Karakterler arasındaki diyaloglar yavanlaşmış, dostluklar çıkar ilişkisine indirgenmiş, aşklar hızla kurulup hızla dağılan boşluklara dönüşmüş. İzledikçe kendimi rahatsız hissettim. Çünkü bu anlatı bir kurgu olsa da günümüzün ruhunu yansıtan acı bir gerçekti.

Günümüz insanı, görünürde daha özgür belki ama aynı zamanda daha yalnız, daha savunmasız ve daha sevgisiz. Evet teknolojik gelişmeler, ulaşım ve iletişim imkanları bakımından ilerideyiz; ancak ruhsal anlamda, insan ilişkilerinin samimiyeti ve sürekliliği açısından bir yoksullaşma yaşıyoruz. Eski zamanlarda, insanların birbirine duyduğu güven, kurdukları dostluklar ya da sevdikleri uğruna verdikleri emekler, bugünün hızlı ve yüzeysel ilişkileriyle karşılaştırıldığında birer hazine gibi görünüyor.

Bu yüzden “ne varsa eskide var” demek, yalnızca eski zamanlara duyulan bir özlem değil, aynı zamanda bir eleştiri. Bugünün ilişkiler dünyasına, insanın insanla olan bağının ne kadar zayıfladığına dair derin bir sitem. Belki de bu dizilerde aradığımız şey, artık hayatımızda eksilen o insani sıcaklıktır. Bu yüzden modern dünyanın bana iyi gelmeyen yüzünü izlemeyi bıraktım; eski zamanların anlamlı dünyasında kalmayı seçtim.

Kendi Sesinin Yankısı: Nietzsche, Okuma ve Ruhun Derinliği

Kendi Sesinin Yankısı: Nietzsche, Okuma ve Ruhun Derinliği

Nietzsche, yüksek sesle gülmenin faziletlerinden söz ederken, tanrıların bile birbirine şaka yapabileceği ihtimalini düşünmeye değer bulur. Bu düşünce beni derinden etkiliyor. Çünkü Nietzsche burada gülmeyi ve şakayı yalnızca insana mahsus bir zayıflık olarak görmez; bilakis kutsal olanla bile ortaklık kurulabilecek bir erdem olarak değerlendirir. Bu yaklaşım, hem gülüşe hem söze dair alışıldık sınırları sorgulatır. Nietzsche yüksek sesle okumanın da kıymetine dikkat çeker. Oysa bize, okumanın sessizlik içinde, gözle yapılması gerektiği, sesli okumanınsa çocukça ya da nafile bir uğraş olduğu öğretilmiştir. 

Ama ben bunu yapıyorum. Okurken kendi sesimi duymaktan, sözcüklerin havada yankılanışını işitmekten haz alıyorum. Belki sınır tanımayan ruhumdan, belki kurallara boyun eğmeye gönülsüzlüğümden, belki de yaradılışımın bana dayattığı içsel bir ihtiyaçtan... Bilmiyorum. Bildiğim şu ki: Sesim sözcüklerle buluştuğunda, yazı içimde daha derin, daha unutulmaz bir yere dokunuyor. Konuşmayı çok seven biri değilim; ama metinleri yüksek sesle okurken, kendi sesimle yüzleşmek, kelimelerin ritmine kendi sesimi katmak beni hem dinlendiriyor hem de canlandırıyor. Nietzsche’nin de bu düşüncede olması beni fazlasıyla memnun etti; çünkü bazen kendi sezgilerimizin ardında bir filozofun ayak izini görmek, yalnızlığımızı unutturur.

Belki siz de denemelisiniz. Okurken kendi sesinizi duymak yalnızca anlamayı derinleştirmekle kalmaz; belki de hiç tanımadığınız bir yanınıza, içinizde saklı duran o eski sese kapı aralar. İşte o ses, belki bir gün gülüşünüzle birleşir; insana özgü içtenlikle, Tanrı'ya yaraşır bir özgürlük arasında bir yerde hayat bulur.

Tabii diğer insanları rahatsız etmemek koşuluyla...