Biz Osmanlı’ya Neden İsyan Ettik? Kral Abdullah'ın Hatıratı- İsyanın Gerekçelendirilmesinin Eleştirel Bir Okuması

 

Abdullah b. el-Hüseyin’in Hatıratı Üzerinden Siyasal Söylem, Ayrışma Mantığı ve Haşimi Projesinin Coğrafi Daralması

Abdullah b. el-Hüseyin’in hatıratı, Haşimi hanedanının siyasi mücadelesini anlatan kişisel bir yaşam öyküsüdür. Hatırat satır aralarına sinmiş ideolojik yönelimi, erken dönem Arap milliyetçiliğinin kendisini nasıl tanımladığını anlamak açısından dikkate değer bir birincil kaynak niteliği taşır. Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde Türk-Arap ilişkilerinin giderek sertleşen seyrini aktaran ve bu ilişkileri milliyetçi bir ayrışmanın doğal sonucu gibi gösteren bir söylem inşa eder. Dolayısıyla hatırat, tarihî bilgi sunarken aynı zamanda Osmanlı’dan kopuşun hangi zihinsel ve siyasal gerekçelerle meşrulaştırıldığını da sergiler.

Abdullah’ın hatıratı, Tanzimat’tan İttihat ve Terakki’nin merkezileşme hamlelerine kadar uzanan modernleşme sürecini, Osmanlı devlet aklının gerektirdiği idari reformları Arapların tarihî konumunu zayıflatan ve onları “ikinci unsur” hâline getiren bir dönüşüm olarak resmeder. Bu durum hatıratta, Arap isyanının ideolojik gerekçesini güçlendiren dramatik bir çerçeveyle sunulur. Osmanlı reformlarının İslam devlet geleneğinden “kopuş” biçiminde yorumlanması, Arap milliyetçiliğinin geriye doğru açılan tarihî kök arayışını yansıtır. Arşiv belgelerinin ışığında ise bu süreç daha karmaşık görünür: Merkezi devlet gücü, imparatorluğun bütünlüğünü korumak için zorunlu olarak sıkılaşmış, Hicaz ve Suriye hattı savaş tehdidi altında yeniden düzenlenmiştir. Hatıratta ise bu çabalar hanedan onurunu zedeleyen bir baskı olarak çerçevelenir.

Asîr cephesindeki askerî felaketler ve yerli halkla yaşanan sürtüşmeler de aynı anlatı mantığı içinde yeniden yorumlanır. Osmanlı askerinin güya sertliği, salgın hastalıklar ve komuta sorunları, Abdullah tarafından Araplara yönelik sistematik bir kötü muamele gibi sunulur. Bu sunuş biçimi, isyanın ahlaki temelini inşa etmeye yöneliktir. Okuyucu açısından burada dikkat çekici olan, gerçeklerin siyasi bir kopuşu haklılaştıracak şekilde dönüştürülmesidir. Hatıratta yer alan dramatik olayların tarihî değeri, bir siyasal sorun yaratma çabasına hizmet etmesinde aranmalıdır.

Hicaz’a dönüşten sonra yaşanan bürokratik çekişmeler, Şerif Hüseyin’in valilerle ve merkezle sürtüşmeleri, İstanbul ile yaşanan telgraflaşmalar da aynı ideolojik düzenlemenin parçasıdır. Şerif Hüseyin’in Taif’te sarf ettiği “Burada Sultan’ı ben temsil ederim” sözü, Osmanlı açısından apaçık bir siyasal meydan okumadır; ancak hatıratta bu tutum, meşru yerel otoritenin onurunu koruması olarak idealize edilir. Böylece Hicaz’ın Osmanlı’dan fiilî kopuşu, yerel özerklik bilincinin uyanışı gibi sunulur; sürecin sorumluluğu Haşimilere değil de merkezî hükümetin idari politikalarına yüklenir. Bu çerçeve, hatıratın olayları belli bir siyasal öykünün içine yerleştirdiğini açıkça gösterir.

İngiltere ile kurulan temaslar anlatının en dikkatli okunması gereken kısmını oluşturur. Hatırat, Kitchener ile başlayan ilişkileri zorunlu diplomatik nezaket olarak yorumlar; fakat Osmanlı arşivleri İngiltere’nin Hicaz’ı daha erken tarihlerden itibaren bir nüfuz alanı olarak değerlendirdiğini, bölgedeki kabilelerle yoğun temas yürüttüğünü gösterir. Abdullah’ın bu temasları ideolojik çerçevenin arka planına itmesi, Arap ayaklanmasının dış etkilerden ziyade iç mecburiyetlerle doğduğu izlenimini yaratmaya yöneliktir. Ancak tarihî belgeler askeri ve siyasi desteğin belirleyici ölçüde İngiltere’den geldiğini, mektuplaşmaların da Osmanlı’ya karşı kurulan ittifakın örgütsel zeminini oluşturduğunu gösterir.

Birinci Dünya Savaşı sonrası manda düzeninin bölgeyi taksim etmesi, Abdullah’ın hatıratında kopuşun dış güçlerin ihanetiyle açıklanmasına yol açar. Gerçekte ise Sykes-Picot düzeni, büyük güçlerin imparatorluk bakiyesini kendi nüfuz alanlarına göre yeniden şekillendirmesinin bir sonucuydu. Bu bağlamda Arap ayaklanmasının hedeflediği “tek bir Arap ülkesi” fikri, savaşın sonunda Fransız mandası altındaki Suriye, İngiliz idaresindeki Filistin, Irak ve Ürdün gibi birbirinden kopuk yönetim birimlerine bölündü. Hatırat, bu parçalanmayı Haşimi liderliğinden uzaklaşmanın sonucu gibi yorumlar; tarihî gerçek ise bunun büyük güçler arasındaki rekabet, kabile yapılarının gevşekliği ve Arap siyasi elitlerinin kendi iç bölünmeleriyle ilgili olduğunu ortaya koyar.

Siyasal dağınıklığın en kritik yansıması, Hicaz’ın Vehhâbî hareket tarafından ele geçirilmesiyle yaşandı. Abdullah’ın Vehhâbîliğe yönelttiği sert teolojik eleştiriler, siyasal otorite mücadelesinin din diliyle anlatımıdır. Vehhâbî hareket, çöl şartlarına uyumlu sert disipliniyle yeni bir merkezi Arap siyasal projesi yaratırken, Haşimi düzeni son derece gevşek kabile ittifaklarına dayanıyordu. Harmâ ve Türebe çatışmaları bu açıdan bir dönüm noktasıdır: Arap ayaklanmasının Osmanlı karşısındaki askerî enerjisi, Suudî düzenli savaşçı ethosu karşısında çözülmüştür. İngiltere’nin bu çatışmalarda Haşimilere açık destek vermekten kaçınması, bölgenin geleceğinin Hicaz’da değil, Mezopotamya ve Körfez’de şekilleneceği yönündeki stratejik tercihini yansıtır.

Haşimi projesinin parçalanması nihayetinde Ürdün’de dar bir siyasal zeminde yeniden kurulma çabasına dönüştü. Abdullah’ın Maan’dan Amman’a gelişi siyasal bir sığınma ve yeniden örgütlenme hamlesiydi. İngiltere’nin çizdiği sınırlar içinde kurulan Doğu Ürdün Emirliği, Arap ayaklanmasının savaş sonrası güç dengelerinin zorunlu bir ürünüdür. Hatırat bu süreci milliyetçi bir meşruiyet anlatısıyla örter; fakat tarih bu yeni devletin manda hukukunun izin verdiği ölçüde varlık gösterdiğini ortaya koyar.

Abdullah b. el-Hüseyin’in hatıratı, tarihî olayları tarafsızca aktaran bir belge değildir, Osmanlı’dan ayrılışın siyasi söylemini kuran bir metindir. Bölgesel gerilimler ve yönetim zaafları elbette gerçektir; ancak hatırat bu unsurları düzenli biçimde seçerek Arap isyanını ideolojik açıdan haklılaştıran bir büyük anlatı oluşturur. Bu yönüyle hatırat dönemin Arap siyasal düşüncesinin kendisini hangi gerekçelerle meşrulaştırdığını gösteren bir ideoloji kaynağı olarak değerlidir. Arap birliği idealinin hangi koşullar altında neden çözüldüğünü, Haşimi hanedanının coğrafi daralmasını ve İngiliz mandacılığının bölgeyi nasıl yeniden şekillendirdiğini anlamak için hatıratın söyleyiş biçimine bakmak gerekir.

Doğu Ürdün Emirliği’nin Doğuşu: Abdullah b. el-Hüseyin’in Hatıratı Üzerinden Siyasal Yeniden Konumlanma, Manda Düzeninin Sınırları ve Haşimi İktidarının Daralan Coğrafyası

Birinci Dünya Savaşı’nın ardından Arap coğrafyası, Haşimi hanedanının tahayyül ettiği birleşik Arap ulusu fikrinin çok uzağına düşen, mandalarla bölünmüş ve birbirinden kopuk siyasal birimler hâline geldi. Bu dağınıklığın ortasında, Abdullah b. el-Hüseyin’in hatıratı, Haşimi projesinin nasıl Hicaz’dan kopup Doğu Ürdün’e taşındığını, bir bakıma sürgünle karışık bir yeniden kuruluş süreci olarak yorumlar. Fakat dışarıdan bakıldığında bu süreç, büyük güç siyasetinin çizdiği zorunlu bir düzenin içinde şekillenmiş sınırlı bir iktidar arayışı olarak görünür. Hatırat, bu dar siyasal alanı ideolojik bir meşruiyet çerçevesine oturtmaya çalışsa da, Ürdün Emirliği’nin kuruluşu savaş sonrası Ortadoğu’daki güç dengelerinin neredeyse doğrudan bir sonucudur.

Abdullah’ın Suriye’ye ilerleyiş ümidi daha baştan İngilizlerin sert tavrıyla sınırlanmıştı. Maan ve Kerek’te duvarlara asılan bildiriler, İngiltere’nin Haşimileri Fransız mandasına karşı bir askeri maceraya izin vermeyeceğine dair açık bir uyarıydı. Hatıratta bu uyarılar bir tür nezaket dışavurumu olarak sunulsa da, bölgedeki manda düzeni açısından bunlar yeni sınırların ilanıydı: Suriye Fransa’ya bırakılmış, İngiltere ise Haşimilere yalnızca Ürdün’ün doğusundaki dar bölgeyi bir faaliyet alanı olarak tanımıştı. Böylece Abdullah’ın Suriye idealinin daha ilk aşamada dışarıdan müdahale yoluyla kesildiği anlaşılır. Hatıratta yer alan milliyetçi kararlılık ifadelerine rağmen, İngiliz stratejisinin belirlediği bu sınırlar Haşimi projesinin kaderini belirlemiştir.

Abdullah’ın Amman’a gelişi hatıratta geniş törenlerle süslense de, bu durum bir otorite arayışının başlangıcına işaret ettiğini gösterir. Bölge kabilelerinin Abdullah’ı karşılaması, Haşimi hanedanına duyulan bir saygıdan ziyade, İngiltere’nin desteğini arkasına alacağı beklentisiyle şekillenmişti. O dönemin Doğu Ürdün’ü, Belka’dan Aclun’a, Kerek’ten Tafile’ye kadar bölünmüş, kendi içinde dar kabile yapılarıyla hareket eden, siyasal bütünlüğü olmayan bir coğrafyaydı. Abdullah’ın burada üstlendiği rol, bir Osmanlı vilayetinin devamı olan gevşek idari yapıyı, manda hukukunun tanıdığı ölçüde merkezi bir forma dönüştürme çabasıydı. Hatıratta bu süreç idealize edilse de, dışarıdan bakıldığında çölün parçalı toplumsal dokusunu ilk kez bir idari çatı altına toplama girişimi olarak görülür.

Kudüs’te Winston Churchill ile yapılan görüşme, Abdullah’ın siyasal imkânlarının gerçek sınırlarını tayin eden anlardan biridir. Hatırat görüşmenin dostane atmosferini ön plana çıkarırken, görüşmenin tarihî sonucu çok daha katıdır: Faysal Irak’a kral yapılacak, Suriye Fransa’ya bırakılacak ve Abdullah’ın Doğu Ürdün’de kalması kesinleşecektir. Bu tablo Arap isyanının hedeflediği büyük bağımsızlık fikrinin çöktüğünü, Haşimilerin ise ancak İngiltere’nin izin verdiği ölçüde siyasal varlık gösterebileceğini açıkça ortaya koyar. Abdullah’ın “halkıma danışmadan karar veremem” sözleri, hatıratta bir direniş işareti gibi aktarılır; fakat süreç İngiliz stratejisine bağlı olarak çoktan şekillenmiştir. Emirlik bu nedenle bir Arap milliyetçiliği zaferi değil, manda düzeninin çizdiği sınırlı bir özerklik modelidir.

1921’de kurulan ilk hükümet, Doğu Ürdün’de modern devlet yapılarına geçişin başlangıcı olarak anlatılır; oysa hükümetin görev alanı, İngiliz danışmanlarının gölgesinde belirlenen dar idari sorumluluklardan ibarettir. Arap isyanında yer almış kabile liderleri ve İngiliz teknik uzmanlarının birlikte yer aldığı bu yönetim, gerçek anlamda bir geçiş idaresiydi. Devlet burada kurulmaz, daha doğrusu kurulmaktan çok şekillendirilirdi; kendi özgün siyasal iradesiyle değil, manda rejiminin güvenlik kaygıları, bütçe kısıtları ve dış politika sınırlarıyla.

1923-25 dönemindeki kabile çatışmaları ve sınır tehditleri, Haşimi otoritesinin ne kadar güçsüz olduğunu ve yeni devletin varlığının bölgedeki askeri dengelere sıkı sıkıya bağlı olduğunu gösterdi. Küre, Küleyb ve diğer iç isyanların bastırılması, Vehhâbî saldırılarının sınırdan uzaklaştırılması ve kabilelerin vergi-itaat ilişkisinin yeniden tanımlanması, bir devlet inşasından ziyade, krizlerin art arda yönetilmesiydi. Hatıratta bu olaylar bir devletleşme başarısı olarak yorumlansa da, gerçekte İngiliz askeri yardımı ve hava gücü olmadan bu düzenin sağlanamayacağı açıktır. Emirlik bu nedenle içeride geleneksel kabile hiyerarşisiyle, dışarıda ise İngiliz güvenlik sisteminin sert çizgileriyle ayakta durabilmiştir.

1928 Anayasası, Ürdün’ün siyasal yapısını şeklen bağlayıcı bir çerçeveye kavuşturur; fakat bu anayasa, İngiliz askerî varlığını, dış ilişkilerin Londra tarafından yürütülmesini ve danışmanların yönetimdeki vazgeçilmez rolünü resmen korur. Böylece Doğu Ürdün “içte özerk, dışta bağımlı” bir manda devletine dönüşür. Hatırat, anayasayı Arap siyasal iradesinin bir ifadesi gibi sunar; ancak anayasanın maddeleri, bağımsızlığın biçimsel, manda denetiminin ise fiilî olduğunu açıkça ortaya koyar.

1930’lar boyunca hükümetlerin sık sık değişmesi, bürokratik kadroların oluşamaması ve mali yapının zayıflığı devletleşme sürecinin ne kadar zayıf olduğunu gösterir. Bu dönem hatıratta büyük programlarla süslenmiş görünse de, gerçekte devletin kapasite sorunlarının sürdüğü, her kabinenin benzer vaatleri yinelediği bir geçiş dönemidir. 1939 Anayasa değişiklikleriyle Abdullah’ın monark olarak yetkilerinin genişletilmesi, Emirliği nihayet belirgin bir siyasal yapıya kavuşturur; ancak bu güç yoğunlaşması, iç istikrarı koruma ihtiyacının bir sonucudur.

Süreç 1944’te İngiliz Yüksek Komiseri’nin gönderdiği mektupla yeni bir aşamaya girer. Mektup, Ürdün'ün bağımsızlık taleplerine kapıyı aralasa da, bunun savaştan sonra gerçekleşebileceğini belirtir. Bu diplomatik açıklama, 1946 Londra Antlaşması'nın ve Ürdün Krallığı’nın doğuşunun öncül işareti olur. Hatıratta bu gelişmeler Arap davasının bir başarısı olarak sunulur; ancak tarih Ürdün’ün bağımsızlığının İngiliz çıkarlarıyla uyumlu olduğu için mümkün olduğunu göstermektedir.

Abdullah’ın hatıratı bu uzun ve zorlu süreci bir milliyetçi projenin başarı hikâyesi gibi çerçeveler, fakat tarihî okuma daha farklı bir sonuç verir: Doğu Ürdün Emirliği, Arap Ayaklanması’nın başarısından değil, başarısızlığından doğmuştur. Suriye’nin kaybı, Hicaz’ın Suudî ilerleyişine yenik düşmesi ve Filistin’in İngiliz politikalarıyla geri dönüşsüz biçimde değişmesi, Haşimi hanedanını dar bir coğrafyaya sıkıştırmış; İngiltere ise bu sıkışmayı kendi bölgesel stratejisi için kullanarak emirliğin çerçevesini çizmiştir.

Doğu Ürdün’ün doğuşu, bu nedenle parçalanmış bir coğrafyada ayakta kalma mücadelesinin ürünüdür. Haşimi siyasal düşüncesinin çözülmüş imparatorluk bakiyesinde kendine yer açma çabası ve İngiliz mandater düzeninin bu çabayı nasıl yönlendirdiği anlaşılmadan, bölgedeki modern devlet inşasının mantığı tam olarak kavranamaz. Abdullah’ın hatıratı bu mantığı gizlemeye çalışsa da, tarihî süreç onu tüm açıklığıyla göz önüne serer: Ürdün bir devrimin değil, bir yenilginin içinden doğmuştur.

Suudî Yükselişi, Vehhâbî Savaş Mantığı ve Haşimî Otoritesinin Çözülüşü: 1919-1925 Arasında Hicaz’ın El Değiştirme Sürecinin Tarihsel Anatomisi

Birinci Dünya Savaşı’nın ardından Osmanlı’nın bölgeden çekilişi, Ortadoğu’da büyük bir siyasal boşluk yarattı; fakat bu boşluk hiçbir şekilde Arap Ayaklanması’nın öngördüğü geniş ve birleşik ulus tahayyülünü doğurmadı. Tam tersine savaşın hemen sonrasında ortaya çıkan en belirgin gerçeklik, bölgenin eski merkezî otoritelerden kopmuş, mandalarla bölünmüş ve kabile siyasetinin sert hesaplarına teslim olmuş bir coğrafyaya dönüşmesiydi. Bu dağınık coğrafyada en hızlı yükseliş, Arap isyanının öncü gücü Haşimîlerde değil, çölün toplumsal dokusunu kendine göre örgütleyen Necid merkezli Suudî hareketinde ortaya çıktı. Abdullah b. el-Hüseyin’in hatıratı, bu dönemin olaylarını doğal bir rekabet gibi sunmaya çalışsa da,  Suudîler hem askerî hem ideolojik hem de toplumsal bakımdan Haşimîlerden daha güçlüdür.

Haşimî hanedanının 1916’da Osmanlı’ya karşı yürüttüğü isyan, büyük ölçüde kabile sadakatlerinin ganimet ve ücretle sürdürüldüğü, gevşek yapılı bir savaş koalisyonunun üstüne kuruluydu. Bu koalisyon, Osmanlı ordusunun bölgedeki mevcudiyetinin zayıflamasıyla geçici bir başarı sağlayabilmişti; ancak barış sonrası dönemde aynı yapının sürdürülebilmesi için gerekli siyasi, ekonomik ve kurumsal altyapı mevcut değildi. Hatıratta Abdullah’ın sık sık vurguladığı “özgür Arap iradesi” söylemi, gerçekte kabilelerin çıkar hesaplarını örtmeye yarayan bir idealizasyondu. Hicaz’ın toplumsal yapısı, sürekli mali kaynak gerektiren bir bağlılık sistemine dayanıyordu; Osmanlı çekildikten sonra bu mali akış durdu, İngiliz kaynakları ise yalnızca belirli siyasal hedeflere yönelik ve sınırlıydı. Dolayısıyla Haşimî otoritesinin temeli daha en baştan güçsüzdü.

Buna karşılık Suudî hareket, Abdülaziz b. Suud’un liderliğinde çöl savaşını zorunlu kılan tüm unsurları kendi lehine birleştirmişti. İhvan adı verilen ve Vehhâbî öğretisinin sert yorumu etrafında örgütlenen savaşçı topluluklar, ideolojik motivasyonla hareket eden bir kabile milisiydi; fakat bu milislerin savaşma kapasitesi, dönemin Arap siyasal düzenine tamamen yeni bir ritim getirdi. Haşimî kuvvetleri gibi ganimete dayalı hesaplarla savaşmıyor, ölümü kutsal bir sonuç olarak görmeyi öğretiyordu. Hatıratta Abdullah’ın Vehhâbîlere yönelttiği teolojik eleştiriler, bu ideolojik gücün nasıl bir siyasal tehdit olarak hissedildiğinin dolaylı bir itirafıdır. Haşimî söylemi burada dini tartışma zemini sunsa da, mesele aslında kutsal topraklarda kimin hükmetme hakkına sahip olduğu sorusunun askerî düzlemde çözülmesiydi.

Türebe ve Harmâ hattında yaşanan çatışmaları Abdullah hatıratında birer taktik mücadelesi gibi sunar; oysa tarihte bu çatışmalar çölün yeni güç dengesinin kurulduğu anı resmeder. Haşimî kuvvetleri, Osmanlı’ya karşı savaşırken elde ettikleri kabile sadakatini sekteye uğratacak hiçbir iç tehdit görmemişti; fakat Suudî hareketle karşılaştıklarında bu sadakat modelinin artık sürdürülemez olduğunu acı biçimde fark ettiler. Savaşla zenginleşmiş kabileler yeni bir çarpışmaya girmek istemiyor, buna karşılık İhvan savaşçıları bir mezhep temizliği misyonuyla hareket ediyordu. Hatıratta anlatılan tereddüt, isteksizlik ve dağılış, Haşimî ordusunun gerçekte nasıl bir gevşek yapı olduğunu açıkça gösterir.

Bu dönemde İngiltere’nin tutumu da Haşimi hanedanına avantaj sağlamadı. Osmanlı’ya karşı ayaklanmayı destekleyen İngiltere, savaş sonrası dönemde Hicaz’ın iç iktidar mücadelelerine karışmak istemiyordu. Suudî ilerleyişini durdurmaya yönelik güçlü bir destek verilmeyişinin nedeni İngiltere’nin Suudîlerle ilişkilerini bozmak istememesiydi.

Vehhâbî hareketin çöl coğrafyasına uygun askeri modeli, Haşimî düzeninin şehir merkezli, hacca ve ticarete dayalı ekonomik yapısıyla rekabet edemeyecek kadar farklıydı. Suudî ilerleyişi, Tâif’in düşmesiyle geri döndürülemez bir hâl aldı. Hatıratta dramatik bir tonda aktarılan bu olay, Haşimî otoritesinin üzerine kurulmuş bir meşruiyetin çöküşüydü. Hüseyin’in hilafet ilanı, bu çöküşü durdurmaya yönelik bir hamleydi; ancak çölün yeni güç dengesi bu sembolik adımı etkisiz kıldı. Hilafet ilanı, Suudî ilerleyişini durdurmak bir yana, İhvan savaşçıları için Hicaz’ın fethedilmesini daha meşru kılan bir propaganda malzemesine dönüştü.

1925’te Mekke’nin ve ardından Medine’nin el değiştirmesi, Arap Ayaklanması’nın tek gerçek siyasal mirasına sahip olan Haşimîlerin yalnızca Hicaz’ı değil, kutsal topraklar üzerindeki rolünü de kaybetmesi anlamına geliyordu. Abdullah’ın hatıratında bu dönem uzun teolojik tartışmalarla süslenir; ancak hatırat dikkatle okunduğunda, teolojik saldırının arkasında derin bir siyasal yenilgi psikolojisinin yattığı görülür. Haşimî hanedanı, Osmanlı sonrası dönemde Arap dünyasının doğal lideri olacağı inancına sahipti; oysa Suudî merkezîleşmesi bu liderliğin hem dini hem siyasal temelini ortadan kaldırdı.

Bu çöküşün bölgesel anlamı geniştir. Haşimî projesi, Osmanlı sonrası Arap dünyasını tek bir siyasal çatı altında toplama iddiasına sahipti; Suudî projesi ise bu iddiayı yerel, mezhepçi ve dar kapsamlı bir merkezileşmeye dönüştürdü. Ortaya çıkan yeni düzen, Haşimîlerin Suriye’deki yenilgisi, Filistin’in giderek değişen demografik yapısı ve Irak’taki kısa ömürlü istikrar girişimleriyle birleşerek, Arap dünyasını küçük devletçikler hâline getiren nihai parçalanmanın habercisiydi.

Haşimî projesi ekonomik dayanaklardan, ideolojik bütünlükten ve askeri disiplin kapasitesinden yoksundu; buna karşılık Suudî hareket çölün toplumsal yapısıyla uyumlu bir merkezîleşme modeli sunuyordu. İngiliz stratejisi bölgesel dengeyi korumaya yönelmişti. Arap Ayaklanması’nın kurucu aktörü olan Haşimîler, Osmanlı’ya karşı kazandıkları bölgeyi Suudî merkezîleşmesine karşı koruyamadılar; çöl siyasetin doğal yasası, askeri ve ideolojik uyumun güçlüyü belirlediği bir oyun alanıydı.

Bu dönemin sonunda geriye iki siyasal gerçek kaldı: Hicaz’ın kaybı, Haşimî kimliğini Ürdün’ün dar coğrafyasına mahkûm etti; Suudî hâkimiyeti ise bugün Suudi Arabistan olarak bildiğimiz devletin temelini oluşturdu. Abdullah’ın hatıratı bu gerçeği teolojik ve ideolojik bir dille perdelemeye çalışsa da, tarihî süreç açık bir sonuca işaret eder: Arap Ayaklanması, Arap dünyasının kendi iç rekabetiyle kaybedildi. Suudî yükselişi, çölün siyasal mantığına uygun olduğu için başarılı oldu; Haşimî düzeni ise şehir merkezli, ticarete dayalı ve dış desteğe muhtaç olduğu için çöktü. 1919-1925 yılları, bu iki siyasal projenin çarpıştığı ve Ortadoğu'nun bugünkü haritasını belirleyen en kritik dönemidir.

Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dervişlerin Rolü: Ahmet Yaşar Ocak’ın Tezleri Işığında Eleştirel Bir Analiz

 

Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda dervişlerin özellikle gaziler, ahiler ve abdallar gibi heterojen toplumsal-dini zümrelerin ne derece etkin oldukları, modern tarih yazımının en çok tartıştığı konulardan biridir. Bu tartışmanın merkezinde ise hem Aşıkpaşazade’nin ünlü dört zümre tasnifi hem de Fuat Köprülü’nün bu tasnifi temel alarak geliştirdiği tarih modeli bulunur.

Dervişlerin rolü meselesi aslında ilk kez Köprülü’nün çalışmalarıyla sistematik bir mahiyet kazanır. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Anadolu’da İslamiyet ve Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu adlı eserlerinde Köprülü, Osmanlı’nın bir uç beyliği olarak yükselişinde tasavvufî zümrelerin dönüştürücü bir güç olduğunu savunur. Bu görüşünün dayandığı temel metin, Aşıkpaşazade’nin ilk Osmanlı tarihçilerinde görülmeyen o meşhur tasnifidir: Gâziyân-ı Rum, Ahiyân-ı Rum, Abdalân-ı Rum ve Bacıyân-ı Rum.

Bu sınıflandırmanın üç unsuru tarihsel kaynaklarca doğrulanabilir durumdadır. Gazilerin bulunduğunu biliyoruz; ahiler özellikle Anadolu şehirlerinde sosyal-ekonomik yapıyı belirleyen örgütlerdir; abdallar ise hem Osmanlı hem Bektaşi kaynaklarında izi sürülebilen heterodoks derviş gruplarıdır. Buna karşılık, Bacıyân-ı Rum’a ilişkin elde yalnızca Aşıkpaşazade’de geçen iki kelimelik bir ifade vardır. Ne Selçuklu ne erken Osmanlı kaynaklarında bu isimle bir teşkilat görünmez. Bu nedenle Bacıyân-ı Rum’un tarihsel varlığı modern araştırmacıların çoğu tarafından ihtiyatla karşılanır.

Köprülü’nün modeli, Uzunçarşılı’dan Ömer Lütfi Barkan’a, Suraiya Faroqhi’den Cemal Kafadar’a kadar birçok tarihçiyi etkiler. Barkan’ın “kolonizatör Türk dervişleri” kavramı da özellikle yeni fethedilen bölgelerde zaviyeler kurarak hem yerleşimi hem de İslamlaşmayı destekleyen abdalların önemini vurgular. Yine de tüm bu yaklaşımların temel problem noktası aynıdır: Hepsi Aşıkpaşazade’nin sunduğu bir tasnifin etrafında dolaşır.

Ahmet Yaşar Ocak’ın eleştirisi ise şöyledir. Ocak’a göre Osmanlı tarih yazımında dervişlerin rolü, özellikle Köprülü’nün etkisiyle fazlaca büyütülmüştür. Bunun en önemli sebebi, Aşıkpaşazade’nin kendisinin bir derviş ailesine mensup olmasıdır. Baba İlyas’ın soyundan gelmesi, yani Anadolu Selçuklu otoritesine karşı isyan etmiş bir hareketle akrabalığı, Aşıkpaşazade’nin hafızasında bir kimlik gerilimi yaratmış olabilir. Bu gerilimi telafi etme isteği, onun kroniğinde dervişleri olağanüstü derecede etkin ve olumlu bir rol içinde göstermesine yol açmıştır.

İlginç olan şu ki, Osmanlı Devleti bu anlatıyı hiçbir zaman düzeltme gereği duymamıştır. Şeyh Edebali’nin Osman Gazi’nin kayınpederi olduğu iddiası bile belgelerle doğrulanmaz; buna rağmen Osmanlı hanedanı bu rivayeti reddetmez, kabul eder. Böylece menkıbe tarihsel anlatının içine yerleşir ve kuşaktan kuşağa sorgulanmadan aktarılır.

Bu noktada Ahmet Yaşar Ocak, dervişlerin rolünü tamamen reddetmez; ama rolün mahiyetini yerli yerine oturtmak ister. Kuruluş dönemindeki derviş etkisini üç ana başlıkta toplamak mümkündür.

Birincisi, toplumsal örgütleyicilik. Ahiler başta olmak üzere birçok tarikat mensubu, uç bölgelerinde yeni yerleşimlerin düzenlenmesini, ihtiyaçlara göre ekonomik ve sosyal bir ağın kurulmasını sağlar. Göçebe Türkmen kitlelerinin yerleşik yaşama geçişinde bu zümrelerin rehberliği küçümsenemez.

İkincisi, kolonizatör misyon. Özellikle abdalların fethedilen topraklarda zaviyeler kurarak İslamlaşma sürecine katkıda bulunduğu bilinir. Bu zaviyeler hem bir dini merkez hem bir sosyal dayanışma mekânıdır.

Üçüncüsü, ideolojik meşruiyet. Osmanlı hanedanı, siyasi ve askeri otoritesini güçlendirmek için şeyhlerin manevi nüfuzundan yararlanmış olabilir. Ancak bu meşruiyet ilişkisi, anlatıldığı kadar organik ve belirleyici olmaktan çok, menkıbevi bir çerçevede gelişmiştir.

Dervişler, Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda önemli ama sınırlı bir etkiye sahip aktörlerdir. Ocak’ın vurguladığı gibi mesele tarihteki gerçek işlevi ayırt etmekten çok, yüzyıllar boyunca bu role yüklenen anlamın nasıl katmanlaştığını kavramaktır. Osmanlı’nın kuruluşu çeşitli sosyal, ekonomik ve siyasi etkenlerin bir araya geldiği daha karmaşık bir zeminde gerçekleşmiştir.

***

Osmanlı Devleti’nin ilk yüzyıllarında derviş zümrelerinin fetihlere nasıl ve neden katıldıkları meselesi, tarihsel gerçeklikle menkıbevî anlatının en keskin biçimde ayrıştığı alanlardan biridir. Geleneksel anlatı, bu dervişleri neredeyse “ilahi bir misyonla” hareket eden, gaza ruhunun metafizik temsilcileri gibi gösterirken; Ahmet Yaşar Ocak bu tablonun arkasındaki daha gerçekçi, dünyevî ve somut sebepleri açığa çıkarır.

***

İbn Kemal’in Tevârîh-i Âl-i Osman’da söylediği ünlü cümle, erken Osmanlı uçlarının neden bu kadar derviş topladığını çarpıcı biçimde özetler: “Bursa’nın fethinden sonra nimet çoğalınca abdallar hücum ettiler.” Bu ifade, dervişlerin fetihlere katılmasını “gazâ ideolojisinin ateşlediği manevî bir coşku” ile değil de, nimet yani geçim kaynaklarının bolluğu, ganimet imkânı ve sultanın himayesiyle açıklamaktadır.

Anadolu’nun iç bölgelerinde ekonomik kaynaklar sınırlıydı; Bizans uçlarında ise fetihle beraber yeni topraklar, yeni otlaklar, yeni tarım alanları açılıyor ve Osmanlı beyleri bunlara sahip olanları himaye ediyordu. Derviş zümrelerinin çoğu bekâr, göçebe, bağımsız yaşayan insanlar oldukları için ekonomik fırsatları yakalamakta çok esnekti.

***

Bu dervişler fetihlere kendi mürid topluluklarıyla birlikte katılıyorlardı. Bazı gruplar 50-60 kişilik, bazıları 150-200 kişilik bir kuvvet teşkil edebilecek kapasitedeydi. Böylece bir şeyhin etrafındaki dervişler, hem askerî hem de psikolojik bir güç oluşturuyordu.

Üstelik bu katılım şeyhle müridin arasındaki karizmatik bağla gerçekleşiyordu. Modern anlamda düzenli ordu birimleri değillerdi; fakat özellikle kuşatmalarda, ani baskınlarda, sınır hattı güvenliğinde önemli bir hareket kapasitesi sağlıyorlardı.

Geyikli Baba Örneği: Fetihlerin Heterodoks Savaşçısı

Geyikli Baba, bu derviş karakterinin en sembolik figürlerinden biridir. Hem ilk kroniklerde hem arşiv kayıtlarında onun katıldığı fetihler açıkça belirtilir. Bir belgede belirtildiğine göre, Geyikli Baba Kızıl Kilise’yi fethettikten sonra Orhan Gazi kendisine iki yük şarap ve iki yük rakı gönderir.

Bu belgeden yazılanlar modern tarihçiliğin bir kısmında tepkiyle karşılanmıştır; çünkü sonraki yüzyılların tasavvufî idealizmine uygun düşmez. Oysa gerçek tarihsel bağlamda bu durum, dervişlerin heterodoks, kendine özgü, yer yer “marjinal” sayılabilecek yaşam tarzlarını ve erken Osmanlı uçlarının kültürel esnekliğini gösteren çok önemli bir işarettir.

Bu dervişler, Osmanlı gazilerinin yanında bağımsız savaşçı gruplar olarak hareket etmiş, fetihlerin insan gücü dengesini belirgin biçimde etkilemiştir.

***

Erken Osmanlı dervişlerinin faaliyetlerinin ikinci büyük boyutu, fethedilen bölgelerde yerleşim, Türkleştirme ve İslamlaştırma süreçlerine yaptıkları katkıdır. Ancak Ocak burada çok önemli bir noktanın altını çizer: Bu durum bilinçli, planlı ve ideolojik bir “fetih sonrası İslamlaştırma programı” değildir.

***

Dervişlerin temel kaygısı, fetih sonrası bölgelerde yerleşebilecekleri, tarımla veya hayvancılıkla geçinebilecekleri bir toprak parçası edinmekti. Osmanlı beyleri de fetihlerde yararlık gösteren bu grupları destekliyor, onların faaliyetlerine karışmıyor, hatta çoğu zaman fethettikleri köyleri zaviyelerine vakfediyordu.

Bu nedenle İslamlaşma ve Türkleşme, dervişlerin ekonomik motivasyonla yerleştikleri bölgelerde doğal olarak gelişen kültürel dönüşümlerin bir yan ürünü idi.

***

Dervişlerin yerleştikleri yerlerde kurdukları zaviyeler, Osmanlı uçlarının sosyal örgütlenmesinde kilit role sahiptir. Zaviyeler: Göçer Türkmenlerin yerleşimini kolaylaştırır. Yeni gelen nüfusun dini ihtiyaçlarını karşılar. Yolculara barınak sağlar. Köylere ekonomik canlılık kazandırır. Aşırılıklara karşı denetim mekanizması olur.

Zaviyeler devlet tarafından kurulmaz; ya dervişler kendileri inşa eder ya da fetihlerde gösterdikleri hizmetin karşılığı olarak padişah tarafından desteklenirler. Böylece dervişler Osmanlı’nın uç bölgesi yönetiminde bir tür güç hâline gelir.

***

Dervişlerin varlığı, Bizans’tan yeni ele geçirilen bölgelerdeki nüfus hareketlerini hızlandırır: Türkmen obaları onların çevresinde kümelenir; köyler bu zaviyelerin etrafında büyür; halk zamanla İslam kültürüne entegre olur.

***

Dervişlerin belki de en derin etkisi, Osmanlı iktidarının kuruluş döneminde kendisini meşrulaştırmasına yardım etmeleridir. Dervişler yalnızca küçük toplulukların değil, aynı zamanda geniş halk kesimlerinin manevi liderleriydi. Onların etrafında yüzlerce takipçi bulunur; askerî erkânın önemli isimleri bile bu şeyhlere intisap ederdi. Turgut Alp, Konur Alp, Mihailoğulları gibi erken Osmanlı beyleri bu dervişlerin müridleri arasındadır. Bu durum, Osmanlı elitinin henüz saray bürokrasisine dönüşmediği, halkla aynı sosyoekonomik kökten geldiği bir dönemi gösterir.

Osmanlı hükümdarları, dervişlerin halk üzerindeki etkisini fark etmişti. Onlarla açıkça bir ittifak kurmasalar bile, dervişlerin menkıbelerle Osmanlı hanedanını ilahî bir çizgiye bağlamalarını kabul etmişlerdir.

Bu yüzden Osman Gazi ile Edebali’nin akrabalığına dair şüpheli rivayetler, şeyhlerin Osmanlı’yı “manevî olarak himaye ettiği” iddiaları, rüyalar, kerametler, kutsiyet atıfları devlet tarafından hiçbir zaman düzeltilmemiştir. Çünkü bu anlatılar Osmanlı hanedanının meşruiyetini geniş halk kesimlerine ulaştırmada son derece işlevseldi.

Rum Abdalları Kimdir? Neden Sadece Onlar Osmanlı’da Etkin Oldu?

Dervişler içinde özellikle Rum Abdalları adı verilen grup, Osmanlı’nın kuruluş bölgesinde en görünür, en hareketli ve en etkili zümredir. Selçuklu Anadolu’sunda Mevleviler, Kadiriler, Rıfâîler gibi köklü tarikatlar çok güçlüdür. Buna rağmen Osmanlı’nın kuruluş dönemine ait kaynaklarda bu tarikatlardan tek bir şeyhin adı bile geçmez. Bunun sebepleri; bu tarikatların şehirli, yerleşik ve vakıf destekli oluşu, uç bölgelerinin konforsuz, güvencesiz ve savaş ortamına yakın yapısı, Rum Abdalları’nın gezgin yaşam tarzının uçlara daha uygun olması.

Ulu Ârif Çelebi’nin Batı Anadolu beyliklerinde içki meclislerine katılması, zaviye kurması gibi örnekler, Mevlevilerin başka beyliklerde çok aktif olduğunu gösterir; fakat Osmanlı toprağında görünmezler.

Rum Abdalları, bekârdır, göçebedir, üzerlerinde post taşırlar. Yanlarında “Ebû Müslimî nacak” denilen balta bulunur. Keşkül ile dilenirler. Vahşi hayvanlara karşı kendilerini savunabilirler. Düzenli bir tarikat disiplini taşımazlar.

Bu yaşam tarzı, Osmanlı uçlarının tehlikeli, kontrolsüz, fırsatlarla dolu ortamına çok uygundur. Bu yüzden Osmanlı beyliğine doğru bir akın yapmışlardır.

Ocak’a göre, Rum Abdallarını tek bir tarikata bağlamak tarihsel bir hata olur. Bunlar, geniş bir kalenderî akımının bileşenleridir. Bu akım Anadolu’da çeşitli alt kollar hâlinde yayılmıştır.

Kalenderî Geleneğin Çeşitliliği: Bu büyük sûfi hareketin Anadolu’daki unsurları: Yesevîlik: Orta Asya kökenli, göçebe Türkmenlerle ilişkili. Haydarîlik: Sert riyazet ve gezginlik öğretileriyle bilinir. Kalenderîlik: Heterodoks, serbest ve marjinal hayat tarzı. Vefâîlik: Anadolu’da etkisi tahmin edilenden çok daha güçlü bir tarikat.

Vefâîlik: Kuruluş Döneminin Gizli Aktörü

Seyyid Ebu’l-Vefâ tarafından kurulan Vefâîlik, özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da çok yaygındı. Sonradan ortaya çıkan Vefâî silsilenameleri bu nüfuzu açıkça gösterir. Kuruluşun ünlü isimlerinin çoğu -Edebali, Geyikli Baba, Kumral Abdal, Abdal Musa- büyük ölçüde Vefâî çevresiyle bağlantılıdır.

Bu nedenle Osmanlı’nın kuruluşunda etkin olan derviş tipi kalenderî-Vefâî çizgisindeki göçebe heterodoks dervişliğin temsilcisidir.

Vefâîlik Neden Kroniklerde Görünmez?

Vefâîlik, 13. yüzyılda Anadolu’dan Kuzey Irak’a kadar geniş bir coğrafyada etkin olan bir tasavvufî harekettir. Buna rağmen Osmanlı’nın ilk kroniklerinde adı açıkça geçmez. Bunun nedeni kroniklerin genellikle devlet merkezli bir perspektifle yazılması ve heterodoks çevreleri görmezden gelmesidir. Ancak başka tür kaynaklar -özellikle menâkıbnâmeler ve tasavvufî silsile kayıtları- bu boşluğu doldurur.

Bu noktada Elvan Çelebi’nin Menâkıbü’l-Kudsiyye’si kritik önemdedir. Eser Baba İlyas’ın bir Vefâî şeyhi olduğunu açıkça ifade ederek, Osmanlı kuruluş coğrafyasındaki derviş zümreleri ile Vefâîlik arasında doğrudan bağlantı kurar. 16. yüzyılda Aşıkpaşazade’nin kendi silsilesini kitabının başına eklemesi de bu bağı ikinci kez teyit eder. Bu veriler Rum Abdalları içinde en güçlü ve hakim tasavvufî çevrenin Vefâîlik olduğunu gösterir.

***

Rum Abdalları hakkında yazılan menâkıbnâmelerde görülen inanç öğeleri, bu zümrenin Sünnî İslâm’ın dışında bir düşünce dünyasına sahip olduğunu ortaya koyar. Bu metinlerde: Tanrı’nın insan bedenine geçmesi (hulûl). Ruhun bedenden bedene geçmesi (tenasüh) gibi Sünnî geleneğe tamamen yabancı fikirler belirgin şekilde yer alır. Bu nedenle Rum Abdallarını “Sünnî dervişler” olarak nitelendirmek tarihsel olarak doğru değildir.

Öte yandan modern popüler Alevi tarihçiliği, Rum Abdallarını Alevi olarak tanımlama eğilimindedir; fakat menâkıbnâmelerde Hz. Ali kültü anlamlı bir biçimde görünmez. 12 İmam vurgusu varsa bile muhtemelen sonradan metne eklenmiş unsurlardır. Bu nedenle Rum Abdallarının klasik anlamda Alevi olduğunu söylemek mümkün değildir.

Son yıllarda Babaî isyanı üzerinden bir “Babaî tarikatı” olduğu yönünde iddialar ortaya atılmıştır. Ancak bu görüşü destekleyecek tarihsel bir veri yoktur. Babaîlik bir tarikat değil, Baba İlyas’ın etrafında oluşmuş geniş bir toplumsal harekettir. Osmanlı kroniklerinde Geyikli Baba’nın verdiği bilgi bu konuda belirleyicidir. Orhan Gazi’nin sorusu üzerine: “Ben Baba İlyas müridiyim, Seyyid Ebu’l-Vefâ tarikatındanım.” demesi, Babaî çevresinin aslında Vefâîlik geleneğine bağlı heterodoks bir zümre olduğunu açıkça gösterir. Dolayısıyla “Babaî tarikatı” kavramı anakronik ve tarihsel dayanağı olmayan bir modern kurgudur.

Şeyh Edebali’nin Kimliği Üzerine Tartışmalar

Edebali, Osmanlı kuruluş tarihinin en tartışmalı figürlerinden biridir. Son dönem araştırmalar, onun hakkında yaygınlaşmış pek çok bilginin tarihsel temelden yoksun olduğunu göstermiştir.

Osman Gazi’nin kayınpederi miydi?

Bu iddiayı doğrulayacak erken tarihli hiçbir kaynak yoktur. Rivayet tamamen Aşıkpaşazade’nin aktardığı aile anlatısına dayanır. Aşıkpaşazade’nin kendi sülalesini Osmanlı hanedanıyla ilişkilendirme psikolojisinin bu rivayeti üretmiş olması güçlü bir ihtimaldir.

Edebali bir Ahi şeyhi miydi?

Edebali’nin Ahilikle bağlantısı sadece Neşrî’nin bir cümlesine dayanır; orada Edebali’nin kardeşinin bir Ahi olduğu söylenir. Bunun Edebali’nin kendisini Ahi şeyhi yapmak için yeterli delil olmadığı açıktır. Hem menâkıbnâmeler hem de Elvan Çelebi’nin eserleri Edebali’nin Vefâî-Rum Abdal geleneği içinde olduğunu doğrular.

Edebali bir fakih ve Osman Gazi’nin hukuk danışmanı mıydı?

Bu iddia da yalnızca 16. yüzyıl yazarı Taşköprülüzade’ye dayanır. Erken döneme ait hiçbir kronikte Edebali’nin fakih olduğu söylenmez. Aksine, yalnızca “rüya yorumundan anladığı” ifade edilir. Onu bir hukuk danışmanı olarak göstermek, Osmanlı’nın güçlü 16. yüzyıl kimliğine uygun idealize edilmiş bir anlatıdır.

Bir İnanç Merkezinin Uzun Tarihi: İznik’te Konsiller, Osmanlı Dönüşümü ve Papa Leo XIV Ziyareti

Birinci Haçlı Seferi ve İznik Kuşatması: Anadolu’da Karşılaşan İki Dünya

1095 yılında Papa II. Urbanus’un Clermont’da yaptığı ünlü çağrı, Avrupa’nın dağınık siyasi yapısını ortak bir dinsel hedef etrafında birleştirerek tarihe “Birinci Haçlı Seferi” olarak geçecek büyük hareketi başlattı. II. Urbanus'un çağrısı görünürde Bizans İmparatoru I. Aleksios Komnenos’un Selçuklu ilerleyişi karşısında yardım talebine yanıt niteliği taşıyordu, dönemin Avrupa toplumunda dinsel heyecan, ekonomik beklentiler ve toplumsal huzursuzlukla birleşerek çok daha geniş kapsamlı bir seferberliğe dönüştü.

Papa’nın çağrısının ardından Anadolu’ya ulaşan ilk gruplar, düzenli bir ordu niteliği taşımayan ve tarih literatüründe “Halk Haçlıları” olarak anılan düzensiz kitlelerdi. Keşiş Pierre (Peter the Hermit) öncülüğünde İstanbul’a gelen bu kalabalıklar, disiplin ve savaş tecrübesi bakımından yetersiz oldukları için Bizans tarafından bir an önce Anadolu’ya geçirilmiş, burada da Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan’ın kuvvetleri tarafından kısa sürede imha edilmişlerdir. Bu ilk girişim Haçlı hareketinin askeri niteliğini henüz ortaya koymamış olsa da, Anadolu’nun Haçlı seferleri açısından ne denli kritik bir coğrafya olacağını açık şekilde göstermiştir.

1097 yılına gelindiğinde ise Avrupa’nın soylu sınıfı tarafından oluşturulan asıl Haçlı ordusu İstanbul’a ulaşmıştır. Güney Fransa’dan Normandiya’ya, Alman prensliklerinden İtalya’ya kadar geniş bir coğrafyanın seçkin birliklerinden oluşan bu ordu, Orta Çağ’ın en büyük askeri koalisyonlarından birini temsil eder. Bizans İmparatoru Haçlı ordularını kendi çıkarları doğrultusunda yönlendirmek amacıyla onlardan yemin alarak Anadolu’ya geçirmiş ve ilk hedef olarak Selçuklu başkenti İznik’i göstermiştir.

İznik o tarihte Anadolu Selçuklu Devleti’nin siyasal ve idari merkezidir. Ancak Haçlı ordusu İznik önlerine ulaştığında Sultan I. Kılıç Arslan şehirde değildir; Danişmentliler'le mücadele için doğuya gitmiş, şehrin savunmasını ise sınırlı bir kuvvete bırakmıştır. Haçlı birlikleri karadan kuşatma düzenlerken, Bizans donanmasının İznik Gölü’ne gemi indirmesiyle şehir tamamen çevrilmiş ve Selçuklu garnizonu nefessiz bırakılmıştır. Kılıç Arslan geri dönerek Haçlı ordusuyla açık bir meydan savaşına girişmiş, ancak ağır kayıplar nedeniyle geri çekilmek zorunda kalmıştır.

İznik 1097’de düşmüş, fakat bu düşüş Haçlıların beklediği gibi olmamıştır. Bizans, Haçlılarla yaptığı gizli anlaşma gereği şehri bizzat teslim almış; böylece Haçlı güçleri İznik’i fethettiklerini düşünürken şehir surlarına Bizans bayrağı çekilmiştir. Bu durum Bizans-Haçlı ilişkilerinde ilk büyük güvensizliği oluşturmuş, sonraki yıllarda yaşanacak çok daha derin siyasal çatışmaların zeminini hazırlamıştır.

İznik’in kaybı Anadolu Selçuklu Devleti için stratejik bir dönüm noktasıdır. Sultan Kılıç Arslan, bundan sonra büyük meydan savaşlarından kaçınarak Haçlıları Anadolu’nun iç hatlarında yıpratma stratejisi benimser. Nitekim Haçlı ordusu İznik’ten sonra Eskişehir yakınlarında Dorylaion’da Selçuklu akınlarıyla karşılaşmış, ciddi kayıplar vermiş ancak ilerleyişini tamamen durdurmamıştır. Buna rağmen Kılıç Arslan’ın uyguladığı hareketli harp taktiği, Haçlıların Anadolu içlerinde zorlanmasına ve ilerleyişlerinin yavaşlamasına neden olmuştur.

Birinci Haçlı Seferi’nin erken aşaması, böylece İznik’te iki farklı dünyanın karşılaşmasına neden olmuştur: Avrupa feodalitesinin dinsel amaçlarla seferber ettiği devasa bir askeri koalisyon ile Orta Anadolu’ya kök salmış dinamik Selçuklu siyasi yapısı. 

İznik’in düşüşü yalnızca bir şehrin kaybı değildir, Haçlı seferlerinin sonraki seyri açısından da belirleyici bir başlangıç noktasıdır. Hem Anadolu’nun askeri dengelerini hem de Bizans-Haçlı ilişkilerinin geleceğini belirleyen bu kuşatma, Haçlı seferleri tarihinin merkezî olaylarından biri olarak tarihteki yerini almıştır.

Birinci İznik Konsili (M.S. 325)

Birinci konsil, Roma İmparatoru Büyük Konstantin tarafından, imparatorluk içinde hızla yayılan Hristiyan topluluklar arasında ortaya çıkan derin inanç ayrılıklarını çözmek amacıyla toplanır. 19 Haziran 325’te İznik’te başlayan bu toplantı, Hristiyanlık tarihinin ilk büyük evrensel konsili olarak kabul edilir.

Konsilin toplanmasının temel nedeni, İskenderiyeli papaz Arius’un savunduğu görüşlerdir. Arius, İsa Mesih’in Tanrı olmadığını, Tanrı’nın yarattığı üstün bir kul olduğunu iddia ediyordur. “Arianizm” olarak bilinen bu öğreti, özellikle Doğu eyaletlerinde geniş bir taraftar kitlesi bularak kiliseyi neredeyse ikiye bölmüştür. Yoğun tartışmaların ardından konsil, İsa’nın Tanrı’dan Tanrı, nurdan nur olduğu; doğurulmuş fakat yaratılmamış bulunduğu ve Baba Tanrı ile aynı özden (homoousios) geldiği yönündeki inancı resmen kabul etmiştir. Böylece Arius’un öğretileri reddedilir ve sapkın ilan edilir.

Bugün “İznik Akidesi” (Nicene Creed) olarak bilinen bu inanç bildirgesi, Hristiyan teolojisinin temelini oluşturan teslis inancının en kritik ayağını belirlemiştir. Kutsal Ruh’un Tanrılığı ise daha sonra, 381 yılında toplanan Birinci Konstantinopolis Konsili ile doktrinel kesinlik kazanmıştır. Ancak Hristiyanlık inanç sisteminin omurgasını oluşturan asıl karar İznik’te verilmiştir.

İkinci İznik Konsili (M.S. 787)

Birinci konsilden yaklaşık dört buçuk yüzyıl sonra Hristiyan dünyası bu kez ikonların kullanımına ilişkin derin bir teolojik krizle karşı karşıya kalır. “İkonoklazm” (ikon düşmanlığı) olarak bilinen bu tartışmada bazı Bizans imparatorları ve din adamları, ikonların putperestlik tehlikesi taşıdığını savunarak bunların yasaklanmasını istemektedir. Buna karşı çıkanlar ise ikonların Tanrı’nın görünmezliğini temsil etmediğini, kutsalların örnekliğini hatırlattığını ve inancı beslediğini dile getiriyordur.

787 yılında Bizans İmparatoriçesi İrene tarafından İznik’te toplanan İkinci Konsil, bu krizi çözümlemiştir. İznik Ayasofya Kilisesi’nde yapılan oturumlarda ikonların ibadethanelerde kullanılmasının doğru ve meşru olduğu karara bağlanmıştır. Bu karar özellikle Ortodoks dünyasında ikon sanatının gelişmesine büyük bir ivme kazandırmıştır.

İznik’in Osmanlı Hakimiyetine Geçişi: Selçuklu Sonrası Güç Boşluğundan Orhan Gazi’nin Fetih Stratejisine Uzanan Süreç

1097’de Birinci Haçlı Seferi sırasında Selçuklu hâkimiyetinden koparılan İznik, Bizans’ın Anadolu’daki en önemli savunma merkezlerinden biri hâline gelmiş ve yaklaşık iki buçuk yüzyıl boyunca Türk siyasi varlığının batıya doğru ilerleyişinde büyük bir engel olmuştur. Ancak 13. yüzyılın sonlarına gelindiğinde, Anadolu Selçuklu Devleti’nin Moğol baskısı ve iç karışıklıklar sonucu fiilen dağılması, bölgede belirgin bir siyasi boşluk yaratmış; bu boşluk Bizans’ın zayıflayan askerî yapısıyla birleşerek Osmanlı Beyliği’nin yükselişine elverişli bir ortam oluşturmuştur. Osman Gazi’nin Söğüt-Domaniç hattında kurduğu uç beyliği, Bizans sınırına yaslanan konumu ve gazâ ideolojisiyle kısa sürede etkili bir güç odağı hâline gelmiş, Bizans’ın Anadolu’daki şehirleri ise destekten yoksun, dağınık ve savunmasız bir görüntü arz etmeye başlamıştır.

Osman Gazi’nin İznik’e yönelik stratejisi doğrudan kuşatma değildir, şehrin çevresini kontrol altına alarak ekonomik ve askerî bağlantılarını kesmek şeklinde gelişmiştir. 1301’de gerçekleşen Koyunhisar Savaşı, bu stratejinin dönüm noktasıdır; Bizans kuvvetlerinin bu savaşta yenilmesi, hem Marmara iç bölgesinin Osmanlı baskısına açılmasına hem de İznik’in dışarıyla olan irtibatının zayıflamasına yol açmıştır. İznik bu tarihten itibaren Osmanlı hâkimiyet alanı ile Bizans savunma hattı arasında sıkışmış, dışarıdan yardım alma imkânı giderek azalmıştır. Osman Gazi döneminde tam bir kuşatma uygulanmasa da, şehrin kaynaklarını tüketen ve manevra alanını daraltan bir baskı politikası izlenmiştir.

İznik’in kaderini ise Orhan Gazi belirlemiştir. 1320’lerden itibaren Orhan Gazi, şehri doğrudan ele geçirmek için uzun süreli ve sistematik bir kuşatma politikasına yönelmiştir. Osmanlıların henüz büyük çaplı kuşatma makinelerine sahip olmaması, İznik gibi güçlü surlarla korunan bir şehre ani bir saldırı yapılmasını imkânsız kılıyordu. Bu nedenle Orhan Gazi, şehir çevresindeki köy ve kaleleri sırayla ele geçirerek İznik’in ikmal yollarını tamamen kesmiş, ticaret ve gıda akışını durdurmuş, Bizans’ın şehre asker göndermesini neredeyse imkânsız hâle getirmiştir. Bu yöntem tarihçilerin “boğma kuşatması” olarak tanımladığı bir stratejidir: doğrudan yıkım yerine, düşmanın yıllar içinde direnç kaybetmesini sağlayan, şehrin kendi iç dinamikleriyle çökmesine yol açan bir yıpratma politikası.

Yaklaşık on yıl süren bu kuşatma sonucunda İznik, direnecek gücü kalmadığı için 1331 yılında Orhan Gazi’ye teslim olmuştur. Osmanlı hakimiyetine geçiş süreci dikkat çekicidir; şehir yağmalanmamış, halkın güvenliği sağlanmış, Bizans döneminin idarî yapısı Osmanlı sistemine uyarlanarak büyük bir sarsıntı yaşanmamıştır. Şehrin en önemli yapılarından biri olan İznik Ayasofya Kilisesi camiye çevrilmiş ve böylece hem fetih sembolik olarak pekiştirilmiş hem de şehrin yeni kültürel kimliği belirginleştirilmiştir. İznik’in Osmanlı’ya katılması, Bizans’ın Anadolu’daki son güçlü direniş noktalarından birinin düşmesi anlamına gelmiştir. İznik'in fethi Osmanlı Beyliği’nin artık bölgesel bir uç gücü olmaktan çıkarak devletleşme sürecine girdiğini gösteren en önemli dönüm noktalarından biridir. İznik’in ve Bursa’nın alınması, Osmanlı’nın Marmara havzasında siyasî ve askerî hâkimiyet kurmasını tamamlamış ve beylikten devlete geçişin kapılarını açmıştır.

Papa Ziyaretleri ve İznik’in Modern Dönemdeki Sembolik Anlamı

Günümüzde Papa’nın yurtdışı seyahatleri, uluslararası diplomasi, kültürel miras politikaları ve küresel medyanın yoğun ilgisini çeken sembolik adımlar olarak değerlendirilmektedir. 2025 yılında Papa Leo XIV’in Türkiye ziyareti de bu bağlamda dünya basınında geniş yer bulmuştur. Bu ziyaretin Türkiye açısından taşıdığı tarihsel anlamın merkezinde, Hristiyanlığın kurumsal inanç sistemini şekillendiren Birinci İznik Konsili’nin 1700. yılı bulunmaktadır.

Papa’nın İznik’e gitmesi, hem bu konsilin anılması hem de Hristiyan dünyasının ortak tarihine vurgu yapılması bakımından dikkat çekici bir sembolik değere sahiptir. Ziyaretin tarihlerinin, Haçlı Seferleri’nin başlangıcıyla aynı güne denk gelmesi bazı çevrelerde tartışmalara yol açmış olsa da Vatikan’ın resmî açıklamaları, programın İznik Konsili’nin yıl dönümüne göre planlandığını bildirmektedir. 

***

İznik’in modern dönemde yeniden görünür hâle gelen sembolik değeri, şehrin hem Hristiyanlık hem de İslam tarihi açısından taşıdığı mirasla yakından ilişkilidir. Papa’nın İznik’e yaptığı ziyaret sırasında “sembolik olarak hac yapmış sayılması”, aslında bu kadim şehrin Hristiyan dünyasında nasıl bir kutsal merkez olarak algılandığını açıkça gösterir. Çünkü İznik Birinci ve İkinci Konsiller’in toplandığı yer olması bakımından Hristiyan teolojisinin omurgasını oluşturan inançların belirlendiği mekândır. Bu yüzden buraya gelen Hristiyan ziyaretçiler -Papa olsun, sıradan bir Katolik ya da Ortodoks olsun- şehrin taşıdığı ruhani sürekliliği “hac” duygusuyla özdeşleştirir. İznik Ayasofyası’nı ziyaret eden bazı Hristiyanların kendilerini “hacı” sayması, bu derin tarihsel hafızanın folklorik bir yansımasıdır. Bu durum İznik halkı için yeni değildir; şehrin yüzyıllardır yabancı hacıları, gezginleri, dinî merak sahiplerini ağırlamaya alışık olması, toplumda doğal bir kabul yaratmıştır. Ekonomik canlılık, alışveriş, turistik hareketlilik ve ziyaretçilerin şehre bıraktığı güzel izler, İznik halkının bu karşılaşmalardan memnuniyet duymasına da neden olmuştur. Aynı zamanda Ayasofya’nın günümüzde hem cami işlevini sürdüren bir bölümü hem de ziyarete açık tarihî kısmıyla korunması, şehrin kadim geçmişine gösterilen saygının bir ifadesidir. Bazı kişilerin “kilise bölümü korunmalı” düşüncesiyle, diğerlerinin “tamamen cami olmalı” görüşü arasındaki farklılıklar da İznik’in uzun tarihler boyunca birleştirdiği inanç çeşitliliğinin doğal sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Bugün Ayasofya’nın bir kısmında namaz kılınması, geri kalan bölümlerin ise ziyaretçilere açık tutulması bu tarihî mirası dengeleyen bir çözüm olarak şekillenmiştir. İznik iki büyük dinin hafızasını bir arada taşıyan, geçmişin ruhunu bugünün ihtiyaçlarıyla buluşturan bir şehir olarak yaşamaya devam etmektedir. 

***

İznik’in kurtuluş günüyle Papa’nın ziyaretinin aynı güne denk gelmesi toplumda rahatsızlık yaratmışsa ve insanlar Papa’nın bunu bilinçli bir meydan okuma, bir “Hristiyan sembolik üstünlük gösterisi” olarak okumuşsa, bu tepki aslında Türk-İslam dünyasının yüzyıllardır geliştirdiği tarihsel hafıza refleksinin bir devamıdır. Çünkü bu coğrafyada semboller hiçbir zaman etkisiz olmadı; Haçlı Seferleri’nden Moğol istilalarına, Balkan savaşlarından modern diplomasiye kadar dış aktörlerin faaliyetleri ve her tarihsel göndermesi hassasiyetle izlenir. Eğer Papa gerçekten art niyetle, Batı’nın Orta Doğu projelerine uyumlu bir mesaj vermek istiyorsa, bu Türkiye açısından sembolik, jeopolitik bir meydan okuma sayılır. Böyle bir durumda Türk devlet geleneği devlet ağırlığını devreye sokmalıdır. Selçuklular da, Osmanlı da dış güçlerin dini-siyasi hamlelerine karşı aynı yöntemi benimsemiştir. Bu tavır bazen diplomatik bir uyarı, bazen bir ittifak manevrası, bazen de iç politikada güçlü bir birlik çağrısıdır. Aynı mantık bugün de geçerlidir. Türkiye’nin yapacağı şey, Papa’nın gelişini bir tehdit seviyesine yükseltmeden, ama hafife almadan, kendi tarih bilinciyle yorumlamak ve karşı dengeyi kurmaktır. Eğer ziyaret ABD merkezli daha büyük bir projenin parçası olarak görülüyorsa, Türkiye’nin cevabı da bu projenin hedeflerini boşa çıkaracak şekilde olmalıdır: bölgesel ittifakları güçlendirmek, kendi tarihsel kimliğini ve kültürel egemenliğini daha görünür kılmak, toplumda panik değil bilinçli direnç oluşturmaktır.

Papa’nın İznik’e gelişi görünüşte tamamen dinî bir ziyaret gibi sunulsa bile, bu tür sembolik adımların çoğu zaman yalnızca dinle ilgili olmadığını; arkasında siyasi mesajlar, bölgesel hesaplar ve büyük güçlerin stratejik projeleri olabileceğini gözden kaçırmamak gerekir. Bu yüzden yapılması gereken, ziyareti ne safça “sadece ibadet amaçlı bir hareket” gibi görmek ne de duygusal biçimde “Hristiyanlık yeniden saldırıya geçti” diye yorumlamaktır. Asıl doğru yaklaşım olayın dinî görüntüsünü aşarak bunun Türkiye’yi ilgilendiren hangi politik amaçlara hizmet edebileceğini analiz etmektir. Papa dini semboller kullanarak bir mesaj vermeye çalışabilir, ancak Türkiye bu mesajı kendi tarihsel özgüveni ve egemenlik bilinciyle gölgelemeli; sembolün anlamını belirleyen tarafın kendisi olduğunu göstererek meseleyi büyütmemelidir. Aynı zamanda bu sembolik hamlenin ABD’nin Orta Doğu projeleri, Avrupa’nın Türkiye üzerindeki baskı politikaları veya bölgesel güç dengeleriyle bağlantılı bir tarafı varsa, devlet bu durumu stratejiyle karşılamalı; diplomasi kanallarını kullanarak, gerektiğinde siyasi önlemler alarak ve toplumdaki algıyı doğru yöneterek olası bir dış planı boşa çıkarmalıdır. Dış aktörlerin dinî semboller üzerinden Türkiye’ye mesaj vermesine izin vermemek ama olayın asıl önemini de din üzerinden değil, modern jeopolitik koşullar ve bölgesel stratejiler üzerinden okumaktır; bu da Türk devlet geleneğinin tarih boyunca benimsediği soğukkanlı, stratejik ve bilinçli yaklaşımın günümüzdeki karşılığıdır.

Moğol İstilası, Harzem Direnişi ve Kayı Boyu’nun Batıya Yönelişi- Yavuz Bahadıroğlu Osman Gazi Kitabından

En güçlü rivayetler Oğuzların Bozok kolunun Günhan şubesine bağlı Kayı Aşireti’nin, Anadolu’nun fethinin ardından Ceyhun Nehri’ni geçerek Horasan bölgesinde, Merv ve Mahan çevresine yerleştiğini aktarır. Kayı Aşireti'nin Merv ve Mahan  çevresine yerleşimi dönemin göç dinamikleri içinde doğal bir hareket gibi görünse de kısa süre sonra Moğol istilasının yarattığı büyük sarsıntıyla kesintiye uğramıştır.

Otrar’da bir Moğol kervanının basılması ve insanların öldürülmesi üzerine Cengiz Han’ın başlattığı sefer, Harzemşah Devleti’ni ve bölgedeki tüm Türkmen topluluklarını etkileyen geniş bir yıkıma dönüşür. Otrar’dan itibaren Harzem topraklarının yakılıp yıkılması sırasında Kayı Aşireti de Harzem ordularıyla birlikte Moğollara karşı çarpışmış, ancak Harzemşah Alaeddin Muhammed’in kararsızlığı ve geri çekilişi, direnişin ciddi bir biçimde zayıflamasına yol açmıştır. 

Tahta geçen Celaleddin Harzemşah enkaza dönmüş orduyu yeniden toparlamayı başarmış; Türkmen boylarının, özellikle de Kayıların katkısıyla Moğollara karşı yer yer önemli başarılar elde etmiştir.  Kıpçak beylerinin desteğini çekmesi Celaleddin’i yeniden güçsüz bırakmış, o da Hindistan’a gitmek zorunda kalmıştır. Geri dönüşünde mücadelesini sürdürmüşse de, bu kez Selçuklu Sultanı I. Alaeddin Keykubad ile karşı karşıya gelmiştir. Aynı dinî ve kültürel zemini paylaşan iki büyük gücün Moğol tehdidi karşısında ittifak kurmak yerine birbirleriyle savaşmaları, dönemin siyasî rekabetinin karmaşıklığını gösterir. Yassıçemen Savaşı’nın Celaleddin aleyhine sonuçlanması ve ardından 1231’de bir suikast sonucu ölmesi, Harzemşah direnişinin tamamen dağılmasına yol açmıştır.

Bu gelişmelerin tümü Kayı Aşireti’ni geri dönülmez bir yola sokmuştur. Geriye dönmek Moğol hâkimiyetini kabul etmek anlamına geleceğinden, batıya yönelerek Ahlat’a yerleşmişlerdir. Harzem mücadelesi, Kayılar üzerinde kalıcı bir askerî tecrübe ve disiplin bırakmış; onları sıradan bir göçer topluluktan daha örgütlü, daha hareketli bir güç hâline getirerek Ahlat’taki geçici yerleşimlerini güçlendirmiştir.

Bu dönemde Ertuğrul Gazi’nin babası meselesi tarih yazımının dikkat çeken konularından biridir. Aşıkpaşazade, Neşrî ve daha bazı müellifler Süleyman Şah’ı Ertuğrul’un babası olarak göstermiş, Caber’deki “Türk Mezarı” bu görüşe delil olarak sunulmuştur. Ancak sonraki belgeler, burada yatan kişinin muhtemelen Anadolu’da hüküm sürmüş olan Kutalmışoğlu Süleyman Şah olduğunu ortaya koymuş; Ertuğrul’un babasının ise Gündüz Alp olduğu ağırlık kazanmıştır.

Gündüz Alp’in ölümü, Kayı Aşireti içinde önemli bir ayrışmaya yol açar. Büyük oğullar Sungur Tekin ve Gündoğdu eski yurtlara dönmeyi savunurken, Ertuğrul ve Dündar batıya yönelme fikrini benimsediler. Horasan’dan gelen din önderleri, Ahiler ve gazi dervişlerin desteğinin Ertuğrul’dan yana olması bu görüş ayrılığını daha da belirginleştirdi. Yapılan meşveret bir uzlaşmayla sonuçlanmadı ve aşiret birkaç parçaya bölündü. Ertuğrul’un etrafında dört yüz çadırın kalması, sayı bakımından zayıflık gibi görünse de, gelecekte devletleşecek yapının çekirdeğini oluşturmuştur.

Kayıların batıya yönelişinin ardında yeni bir yurt arayışı vardır ama aynı zamanda manevî-düşünsel bir yönelim de vardır. Ahi dervişlerinin aktardığı “Kostantiniyye elbet fetholunacaktır” rivayeti, aşiretin uzun vadeli ufkunu şekillendiren bir unsur hâline gelmiştir. Başlangıçta bu bir ideal olarak var olsa da, zamanla böyle bir hedefin ancak yerleşik bir düzen ve güçlü bir siyasal teşkilatla gerçekleşebileceği düşüncesi ağırlık kazanmıştır.

Göç sırasında yaşanan kritik bir olay da Kayıların kaderini değiştirmiştir. Sivas yakınlarında Selçuklu ve Moğol ordularının çarpıştığı bir sahaya rastlayan Kayılar, savaşın Selçuklular aleyhine sonuçlanmak üzere olduğunu görerek müdahale etmişlerdir. Bu müdahale savaşın akışını değiştirmiş ve Ertuğrul Gazi’nin Selçuklu Sultanı Alaeddin Keykubad’ın dikkatini çekmesini sağlamıştır. Sultan tarafından önce Karacadağ, ardından Söğüt ve Domaniç Kayı Aşireti’ne yurt olarak verilmiştir. Bu toprak tahsisi Osmanlı Beyliği’nin kuruluşunu mümkün kılan siyasî ve coğrafi zemini oluşturur.

Horasan’dan Söğüt’e kadar uzanan uzun göç yolu, Kayı Boyu için askerî, toplumsal ve siyasal dönüşümünü hazırlayan bir süreç olmuştur. Bölünmeler, kayıplar ve savaşlar aşireti zayıflatmamış; tam tersine dayanıklılığını artırmış, devletsizlik çilesi devlet kurma iradesine dönüşmüştür. Bu ortamda yetişen Osman Bey’in, aşiretinin tarih boyunca taşıdığı fetih idealini ve siyasi tecrübeyi çocukluktan itibaren içselleştirdiği rahatlıkla düşünülebilir.

Kayıların Söğüt’e yerleşmesi bu nedenle yeni bir siyasal yapının doğuş noktasıdır. Osmanlı Devleti’nin temelleri, bu uzun göçün biriktirdiği tecrübe ile direnç ve arayışların bir sentezi hâlinde atılmıştır.

Aziz Nesin’in Yaşar Ne Yaşar Ne Yaşamaz Romanında Kimliksizliğin Toplumsal Trajedisi ve Absürdizmi

 

Aziz Nesin’in Yaşar Ne Yaşar Ne Yaşamaz Romanında Kimliksizliğin Toplumsal Trajedisi ve Absürdizmi

Aziz Nesin’in Yaşar Ne Yaşar Ne Yaşamaz adlı romanı, Türkiye’deki bürokrasi sisteminin gündelik hayat üzerindeki etkilerini hem komik hem de düşündürücü bir dille anlatır. Romanın gücü sıradan bir vatandaşın bürokratik işlemlerle karşılaştığında yaşadığı çaresizliği açık bir gerçeklikle ortaya koymasından doğar. Hatalı işleyen bir sistemin içinde var olmaya çalışan birey, zamanla görünmez hâle gelir ve giderek daha yalnız ve çaresiz hisseder. Eserin baş karakteri Yaşar hikâyesini anlatmaya hapishanede başlar; böylece roman geriye dönüşlerle ilerleyen bir yaşam hikâyesi hâline gelir. Aziz Nesin’in bu tercihi romanın hem anlatım ritmini hem de tematik derinliğini canlı tutar. Hapishanedeki yaşam, Yaşar’ın toplumu ve devlet mekanizmasını tanımaya başladığı bir “pişme yeri” olarak çıkar karşımıza.

Romanın temel meselesi, Yaşar’ın daha doğduğu anda sistemin bir hatası yüzünden ölü olarak görünmesidir. Babası onu elinden tutup nüfus dairesine götürdüğünde memur, kütükte Yaşar’ın Çanakkale Savaşı’nda şehit düştüğünü görür. Yaşar’ın henüz doğmamışken ölü olarak kaydedilmesi, romanın tüm ironisini baştan ilan eden bir durumdur.

Yaşar’ın kimliğinin olmaması bütün yaşamını etkileyen bir durumdur. Resmi kayıtlarda “ölü” göründüğü için okula kabul edilmez; âşık olur fakat resmî kimliği bulunmadığından sevdiği Hanşe ile evlenme hakkına sahip olamaz. Toplumsal hayata katılma çabası her adımda sekteye uğrar. Bir ev kiralamaya çalıştığında kontrat yapacak hukuki varlığı olmadığı ortaya çıkar; iş bulmak istediğinde ise sistemin onu tanımadığı gerçeği karşısına çıkar. Ne var ki bu görünmezlik hâli yalnızca haklar söz konusu olduğunda geçerlidir. Aynı sistem Yaşar’ı borçlandırmakta ve gerek gördüğünde hapse göndermekte hiçbir isteksizlik göstermez. Aziz Nesin bu çelişkiyi keskin bir mizahi ironiyle görünür kılar. Birey haklarda yok sayılırken, yükümlülüklerde fazlasıyla var kabul edilir. Yaşar’ın başına gelenler ilk bakışta gülünç görünse de bu komikliğin altında insanı derinden yaralayan bir acı saklıdır. Nesin’in mizahı tam da bu gerilimde güç kazanır; okuru bir yandan güldürürken diğer yandan hüzne yaklaştıran ince çizgiyi ustalıkla kurar ve modern yaşamın kırıcı gerçekliğini açığa çıkarır.

Yaşar’ın İstanbul macerası romanın sosyolojik boyutunu genişletir. Taşradan gelen, kimliği olmayan bir adam büyük şehrin kalabalığı içinde daha da görünmez hâle gelir. Bu süreçte Hanşe de İstanbul’a gelir ve bir evde hizmetçi olarak çalışmaya başlar. Hanşe’nin yaşadığı güçlükler ile Yaşar’ın kimlik mücadelesi zamanla birbirine karışır ve toplumsal hayatın farklı yüzleri aynı hikâyede buluşur. Yaşar’ın hapse düşmesi ise romanın hem ironik hem de öğretici en önemli noktalarından biridir. Ömrü boyunca Yaşar’ı yok sayan sistem, bu kez onu var kabul ederek hapse atar. Kimliksiz bir insan nikâh kıyamaz, sözleşme yapamaz, miras alamaz; fakat aynı sistem tarafından cezalandırılabilir. Bu ironinin ağırlığı, okurun kahkahalarını bir anda susturacak kadar güçlüdür. Hapishane Yaşar’ın toplumu tanımaya başladığı ve saflığının törpülendiği bir mekâna dönüşür. Burada karşılaştığı dolandırıcılar, yankesiciler ve sistemin açıklarını ezbere bilen tecrübeli tipler, Yaşar’a toplumun görünmeyen yasalarını öğretir. Bu süreçten sonra Yaşar eskisi kadar saf kalamaz; sistemin işleyişini tanıdıkça düzenin içinde var olmanın hangi yollarla mümkün olduğunu anlamaya başlar.

Kara Kaplı Nizami figürü, romanın dikkat çeken sembolik unsurlarından biridir. Kara Kaplı Nizami, yeraltı bilgeliğini, sistemin karanlık işleyişini ve bu işleyiş içinde kendine yer açmayı başaran tiplerin ortak temsilini taşır. Yaşar’ın geçirdiği dönüşümde bu kişiliklerin etkisi belirginleşir; Yaşar artık yalnızca hak aramaya çalışan saf bir birey olmaktan uzaklaşır ve içinde bulunduğu düzenin koşullarına göre yaşamayı öğrenen birine dönüşür. Bu dönüşüm Aziz Nesin’in roman boyunca yönelttiği eleştirinin en çarpıcı noktalarından birini oluşturur. Saflığın ve dürüstlüğün çoğu zaman karşılık bulmadığı bir düzende toplumun kabul ettiği insan, kurnazlık, uyum sağlama ve açık kapıları görme becerisine sahip biri olmalıdır. Nesin, bu sistemi görünür kılarken mizahın gücünü acı bir gerçekliğin altını çizmek için kullanır.

Romanın sonunda, Yaşar’ın hapisten çıktıktan sonra sistemin kabul ettiği bir tipe dönüşmesi, onun trajik hikâyesinin hem sonucudur hem de eleştirisidir. Aziz Nesin’in romanında Yaşar masum olduğu hâlde masumiyetini sürdürememiştir; toplum ve bürokrasi onu dönüştürmüştür. Yaşar artık sistemin kurbanı değildir; o, bu sistemin ürettiği yeni bir insan figürüdür.

***

Yaşar’ın hikâyesi temelde bir dönüşüm sürecini anlatır. Kimliği olmadığı ya da görünmez insanlardan biri olduğu için sistemin dışına itilir; hapishane deneyimi ve karşılaştığı tipler aracılığıyla toplumun kabul ettiği bir figüre dönüşür. Yaşar’ın bu dönüşümü onu adeta bir Kara Kaplı Nizami’ye benzetir; artık yeraltı bilgeliğini kavramış, açık kapıları fark edebilme sezgisini geliştirmiş ve kanunları kendi lehine yorumlayabilecek bir yetkinliğe ulaşmıştır. Bu dönüşüm biçimi toplumsal düzenle uyum sağlama yetkinliklerinden birini temsil eder.

Fakat mesele yalnızca bu değildir. Yaşar’ın yaşadığı gibi bir değişimin herkes için geçerli olduğunu söylemek doğru olmaz. Hayatın getirdiği türlü zorluklara, haksızlıklara ve absürtlüklere karşın dürüst kalmayı seçen insanlar da vardır. Bu kişiler belki sistem içinde kabul görmezler, yükselmezler ya da görünür olmazlar; yine de namuslu ve doğruluğa bağlı bir yaşam sürdürmeyi tercih ederler. Aziz Nesin’in anlattığı dönüşüm biçimi, toplumdaki bir eğilimi görünür kılar; ancak toplumun bütününü tanımlamaz. Herkesin Yaşar gibi bir değişimden geçmesi mümkün değildir ve böyle bir değişimi arzu etmeyen, sistemin dışında kalmayı bilinçli bir tercih olarak benimseyen bireyler de vardır.

Bu noktada romanın düşündürücü yanı belirginleşir. Yaşar’ın dönüşümü bir olasılığı gösterir; fakat onu evrensel bir zorunluluk hâline getirmez. Toplumun içinde farklı yolları seçen, farklı bedeller ödeyen insanlar bulunmaktadır. Kimi düzenin içinde kendine yer bulmaya çalışır, kimi ise düzenin dışında daha tutarlı bir varoluş görür. Ben de kendimi bu ikinci gruba yakın hissedenlerdenim. Her ne kadar bu yol daha çetin ve görünmez bir yol olsa da insanın kendi değerleriyle bağını koruyabilmesi açısından önemli bir tercih alanı sunar.

OSMANLI TARİHİNDE EFSANELER VE GERÇEKLER HALİL İNALCIK KİTABINA DAİR

Halil İnalcık’ın Osmanlı Tarihinde Efsaneler ve Gerçekler adlı çalışması, klasik “kutlu bey”, “ilâhî misyon”, “birdenbire parlayan devlet” kalıbını merkeze alan anlatıyı; coğrafya, yer adları, arşiv kayıtları ve çağdaş Bizans-İslâm kaynaklarıyla sistemli biçimde sınamaya girişir. Yöntemi şu sorular etrafında şekillenir: “Bu anlatının sözü edilen yerde olması coğrafi olarak mümkün müdür?”, “Bu kişi, bu tarihte gerçekten yaşamış olabilir mi?”, “Bu savaş, bu güzergâh üzerinden yapılmış olabilir mi?” Bu soruları sorarken toponimi (yer adları), topografya (arazi yapısı), tahrir defterleri, Bizans kronikleri, patriklik kayıtları ve menâkıbnâmeleri birbiriyle karşılaştırır. Böylece Hayme Hatun efsanesi, Karakeçili-Kayı soyu, 1299 istiklâl yılı, Ertuğrul mitolojisi gibi anlatıların önemli bir kısmının modern dönemde inşa edilmiş siyasal-ideolojik anlatılar olduğunu gösterir. Bunu yaparken “efsaneler yanlıştır” demekle yetinmez; asıl soruyu “bu efsaneler hangi tarihsel gerçekliğin etrafında ne zaman ve ne amaçla örüldü?” biçiminde kurar.

Batı ve Kuzeybatı Anadolu’da -Bitinya, Gediz ve Menderes vadileri, Ege kıyıları, Nymphaion çevresi- iki farklı hayat tarzı karşı karşıyadır: Bir yanda yaylak-kışlak düzeniyle yaşayan; silahlı, hareketli Türkmen grupları, öbür yanda kalelere ve tahkim edilmiş şehirlere sığınmış; toprağa bağlı Rum köylüleri ve Bizans garnizonları.

Türkmenler yazın dağa, kışın ovaya inerken sürüleriyle ekili tarlalarına girer; bu da iki taraf arasında sürekli sürtüşme, baskın ve misilleme yaşanmasına neden olur. Rum köylüsü sahil şehirlerine ve kalelere çekilir; Karadeniz’de Trabzon, Sinop, Samsun; Batı Anadolu’da Gediz ve Menderes vadileri ile Nymphaion, Laskaridler döneminde adeta Rumların son sığınakları hâline gelir.

Türkmenler İnegöl ovasındaki tarım alanlarına girdiğinde İnegöl tekfuru ile anlaşmazlık yaşanır; Osman Gazi, bu gerilimi yönetebilmek için küçük bir savaş birliği kurmak zorunda kalır. Böylece sıradan bir yaylak-kışlak çatışması, “alp/gazi” önderler çevresinde profesyonel bir savaş topluluğuna dönüşür. Buradaki kritik nokta açıktır: Osmanlı gazası, gökten inmiş “saf dinî hamle” değildir; sınırda zaten yaşanmakta olan iktisadî, sosyal ve dinî çatışmanın uzun vadeli, kurumsallaşmış devamıdır.

İnalcık bu süreci anlamak için gazâ-yağma ile istimâlet-devlet arasındaki ayrımı merkezî bir kavramlaştırma hâline getirir. İlk dönemde uçlardaki gazâ akınları gerçekten tahripkârdır. Direnen köyler basılır, erkekler öldürülür, kadın ve çocuklar esir edilir, köylüler kalelere kaçar, bazı bölgeler ıssızlaşır. Ganimetin en değerli kısmı esirdir; gazâ, dinî bir buyruk ile ekonomik çıkarın iç içe geçtiği bir mekanizma olarak işler. Ancak fetih kalıcı hâle gelmeye başladığında ortaya bambaşka bir aktör çıkar: İran-İslâm bürokratik geleneğini taşıyan kâtipler, kadılar ve vergi uzmanları.

Onların işi, gazilerin dağınık yağma düzenini tahrir defterleriyle, timar sistemiyle, çift-hane düzeniyle kalıcı bir mali-idari sisteme dönüştürmektir. Bu noktada istimâlet politikası devreye girer. İslâm hukukunun talep ettiği üzere kuşatılan şehir ve kasabalara üç kez teslim çağrısı yapılır; teslim olanların can ve mal güvenliği, ibadet ve iç hukukları zimmet statüsüyle korunur, yalnızca ek vergi (cizye) yükümlülüğü getirilir. Amaç köylüyü yok etmek değildir, yerinde tutup vergi kaynağı hâline getirmektir. Osman Gazi ile kardeşi Gündüz Alp arasında aktarılan rivayet bu dönüşümü sembolik biçimde özetler: Gündüz Alp çevreyi yakıp yıkmayı önerdiğinde Osman Gazi, “Bu nevâhiyi harap edersek Karacahisar mamur olmaz” diyerek uzun vadeli çıkarı, komşuluk ilişkilerini ve yerleşik devlet aklını savunur. Kuruluş ideolojisinin dinî cephesinin yanında son derece somut bir maliye mantığı da burada belirginlik kazanır.

Bu dönüşüme Rum halkının İslâmlaşması ve Türkleşmesi eşlik eder. 14-15. yüzyıla ait Bizans ve patriklik belgeleri, Anadolu’daki metropolitlik merkezlerinin giderek küçüldüğünü, bazı yerlerde Rum cemaatinin kilisenin masrafını bile karşılayamaz hâle geldiğini gösterir. Rumların bir kısmı ağır cizyeden kurtulmak, yükselen yeni egemen sınıfa girmek, Müslümanların askeri ve siyasi başarısını ilâhî bir işaret olarak görmek gibi nedenlerle İslâm’a geçer. Devlet, cizyeden kaçmak amacıyla zoraki ihtidâ edenleri ayrı kaydetmeye çalışsa da uzun vadede gerçek bir kültürel kaynaşma ortaya çıkar; Rumeli’de Müslüman olmak çoğu zaman Türk olmakla özdeşleşir. Türk-Hristiyan kadın evlilikleri, Bizans kaynaklarındaki “mixovarvaroi” gibi karma topluluklar, hem Selçuklu hem Osmanlı ordusunda ve toplumunda önemli yer tutar.

Bu sınır ve geçiş dünyasının içinden yükselen figürlerden biri de Çaka Bey’dir. Malazgirt sonrası Anadolu’ya yayılan Türkmen beyleri arasında Çaka Bey durumu gereği farklı bir yol tutar: İzmir’i fethederek Ege kıyısında ilk Türk deniz beyliğini kurar. Danişmend Gazi’nin maiyetindeyken Bizans’a esir düşer; Konstantinopolis’e götürülür, sarayda önemli bir mevki kazanır, Rumcayı mükemmel öğrenir, Homeros’tan beyit okuyacak düzeyde Grek kültürüne nüfuz eder. Alexios Komnenos’un tahta çıkışıyla saraydaki konumunu kaybeder ve Anadolu’daki Türkmenler arasına döner. 1080’lerin başında İzmir’i ve çevresini ele geçirir; yaklaşık 40 parçalık bir donanma kurarak Foça’dan Sakız’a, Midilli’ye kadar Ege adalarına seferler düzenler, Bizans donanmasıyla çatışır. Anna Komnena’nın anlattığına göre Çaka Bey Peçeneklerle ittifak arar, Konstantinopolis kuşatmasını düşünür, Bizans’la akrabalık ve unvan pazarlığı planlar. Tam bu noktada Bizans diplomasisi klasik yöntemine başvurur: Türk’e karşı Türk kullanmak.

Alexios, Çaka’nın damadı olan I. Kılıç Arslan’a mektuplarla onu “ortak tehdit” olarak resmeder; sonuçta Kılıç Arslan, Çaka’yı bir ziyafette öldürür. Böylece Ege’den Konstantinopolis’i ciddi biçimde zorlayabilecek bir Türk deniz gücü, daha oluşma safhasındayken tasfiye edilir.

Kuruluş meselesinde Ertuğrul Gazi ve Hayme Ana etrafında örülen mitoloji de bu eleştirel süzgeçten geçirilir. Ruhî Tarihi, Aşıkpaşazade ve Yahşi Fakih silsilesi üzerinden gelen rivayetler, Domaniç-Söğüt bölgesindeki yer adları, Laskarid-Selçuklu savaşlarını anlatan İbn Nazif ve çağdaş Bizans kaynaklarıyla karşılaştırıldığında şu çerçeve makul görünür: Ertuğrul ve aşireti, Moğol istilası ile sarsılan Ahlat-Araş vadisi hattından Anadolu içlerine göç eden Oğuz topluluklarındandır; önce Ahlat çevresine, ardından Ankara Karaca Dağ yöresine gelirler; I. Alâeddin Keykubad’ın Laskarid imparatoru Vatatzes ile yaptığı savaşlarda sınır gazasına katılırlar; Karacahisar kuşatması ve çevre kaleler üzerindeki akınlara “akıncıbaşı” olarak iştirak ederler; Söğüt-Domaniç hattı da bu hizmet karşılığında Ertuğrul’a uç yurdu olarak verilir. Öte yandan II. Murad ve özellikle II. Abdülhamid döneminde Ertuğrul ve Karakeçililer etrafında bambaşka bir ideolojik anlatı örülür: Karakeçililer “hanedanın öz aşireti”, Hayme Ana “Devlet Ana”, Söğüt ve Domaniç “devletin doğduğu kutsal mekân”, 1299 yılı ise “istiklâl günü” ilan edilir. Ertuğrul türbesinin yenilenmesi, Hayme Ana türbesinin “mucizevi mezar keşfi” hikâyesiyle kutsallaştırılması, Ertuğrul Alayı’nın kurulması, şenlikler, mevlidler ve resmî törenler bu mitolojiyi güçlendiren başlıca araçlar hâline gelir. İnalcık, bu çerçevenin toplumsal hafıza açısından anlamını tümden reddetmez; fakat tarihçinin görevinin bu mitolojik katmanın altında yatan gerçek tarihî zemini bulmak olduğunu ısrarla vurgular. 1299’un kuruluş yılı olarak kabul edilmesini de bu açıdan siyasî bir tercih olarak görür.

Kuruluş dönemi savaş, iskân ve zihniyet dünyası üzerinden de izlenebilir. Bu noktada Bizans’ın büyük din adamı Grigorios Palamas’ın esareti ve Orhan Bey’in beyliğindeki Müslüman âlimlerle yaptığı tartışmalar önemli bir pencere açar. Palamas’ın mektuplarından öğrendiğimize göre Müslüman ulemadan bazıları, İncil’de Muhammed’in geleceğine dair işaretlerin bulunduğunu, İslâm’ın doğudan batıya hızla yayılışını Musa ve İsa’nın mucizeleriyle kıyaslanabilecek bir ilahî teyit olarak gördüklerini ileri sürer; fetihler, Tanrı’nın İslâm’ı desteklediğinin kanıtı olarak sunulur. Palamas buna, “fetih tek başına hakikatin ölçüsü olamaz” diyerek karşı çıkar; İskender’in de dünyayı kılıçla dolaştığını, tarihte pek çok fatih bulunduğunu hatırlatır. Asıl ölçünün öğreti ve ahlâk olduğunu vurgular; İsa’nın hiçbir dünyevî ödül vaat etmeden, zor kullanmadan bir inanç yaydığını hatırlatır. Tartışma sertleşince Müslüman bilginler kızar, oradaki Hristiyanlar Palamas’a susmasını işaret eder; Palamas ortamın gerildiğini fark edip söylemini yumuşatır. Bu esaretten geriye kalan mektuplar, bir yandan Osmanlı ülkesinde Hristiyanlara karşı genel tutumun -cizye, zimmet hukuku, manastır hayatı, ibadet özgürlüğü- çerçevesini gösterir; öte yandan erken Osmanlı elitinin kendi dinî meşruiyetini nasıl kavradığına dair önemli ipuçları sunar. Fetih, adalet, sadaka, peygamberlik, kutsal metinler etrafında dönen bu tartışma, kuruluş dönemini aynı zamanda bir “zihinsel karşılaşma tarihi” hâline getirir. Bizans kaynaklarında geçen “Hidnes/Khionai” teriminin kimlere işaret ettiği uzun süre tartışılmış; ahilerden Yahudi dönmelere kadar farklı ihtimaller öne sürülmüştür. Ancak en makul yorum, bunun Osmanlı egemenliği altındaki Müslüman hukukçular için kullanılan bir unvan olduğu yönündedir. Böylece Palamas’ın karşısındakilerin devlet adına konuşan ulema bulunduğu anlaşılır.

***

1457’de Ege’de ortaya çıkan Haçlı donanması, Papalık’ın emriyle Türk kıyılarını vurmaya başladığında, Fatih Sultan Mehmed bunun yalnızca rastgele bir korsan faaliyeti olmadığını, uzun sürecek bir deniz ve Boğazlar mücadelesinin ilk hamlesi olduğunu hemen kavradı. Rodos Şövalyeleri ve Papalık, Ege’yi Osmanlı ilerleyişine kapatmak için yeni ittifaklar ararken, Papalık amirali Ludovico Trevisan 1458 sonbaharına kadar Ege’de kalarak Osmanlı sahillerine baskınlar düzenledi. Yeni Papa II. Pius, İstanbul’un “geri alınabileceği” umuduyla 1459 Mantua Kongresi’nde kralları topladı, fakat bu tasarının kalbi sayılan Venedik Senatosu, Levant ticaretini kaybetme korkusuyla saldırgan bir Haçlı seferine yanaşmadı; güçlü Venedik filosu olmadan böyle bir teşebbüsün başarı şansı yoktu.

Bu diplomatik gerilim sürerken Fatih, Mora’da ikinci seferine çıktı (1460); toplarla Ortaçağ kalelerini yıktı, bölgeyi timar sistemiyle yeniden örgütledi ve böylece Rumeli’de uyguladığı merkezileşmiş düzenin Balkanlar’daki sağlam örneklerinden birini kurdu. Bizans hanedanının son temsilcilerinden Thomas Palaiologos Latinlerden yardım istemeye çalışsa da Fatih, Mora’daki direnişi kısa sürede tasfiye etti. Ege’de ise Midilli hem coğrafi hem siyasi bakımdan kritik bir düğüm hâline gelmişti: Ada hâkimi Niccolò Gattilusio, Papalık korsanlarıyla iş birliğine giderek Osmanlı kıyılarını tehdit ediyor, Fatih’in Ege ve Boğaz hâkimiyetini zorluyordu. Fatih; Mora, Trabzon ve Eflak seferleri nedeniyle gecikse de 1462’de Midilli seferini başlattı; donanmayı güçlendirip Mahmud Paşa’yı serdar tayin etti, kendisi de Ayazmende’den harekâtı yönetti. Top ateşiyle gedik açılan kale kısa sürede düştü, ada 15 gün içinde sancak beyliği yapısına sokuldu; Rum nüfusun bir kısmı yeniçeri hizmetine ayrıldı, kiliselerin bir bölümü camiye çevrilerek Midilli, İstanbul’u besleyecek yeni bir Osmanlı deniz üssüne dönüştürüldü.

Fatih’in Ege siyaseti; İstanbul’un güvenliği, doğrudan Boğazlar ve Ege’nin denetimine bağlıydı. Bizans’ın bin yıl boyunca ayakta kalmasını sağlayan bu geçitler, 1204 Latin işgaliyle Venedik ve Ceneviz’in eline geçmiş, Karadeniz’e açılan ticaret yolu fiilen İtalyan denizcilerin kontrolüne girmişti. Osmanlılar, Orhan Bey’den Yıldırım Bayezid’e kadar Rumeli’ye her geçişte Venedik ve Bizans donanmalarının tehdidi altındaydı; Bayezid dahi Gelibolu’yu güçlendirmek için limanı surlarla ayırmak zorunda kalmış, yine de Venedik deniz gücü karşısında tam bir emniyet sağlayamamıştı. Fatih, İstanbul’u fethederken bu gerçeği aklında tutarak hareket etti ve 1452’de Rumeli Hisarı’nı inşa etti. Karadeniz’den izinsiz geçen bir Venedik gemisinin batırılması, yeni dönemin sert bir hamlesiydi: Boğazlar üzerindeki tam egemenlik ilk kez Osmanlıların eline geçiyordu. Ardından Çanakkale Boğazına da Sultaniye ve Kilidü’l-Bahr kaleleri yapıldı.

Böylece İstanbul hem kuzeyden hem güneyden Osmanlı toplarıyla korunur hâle geldi; Karadeniz’e açılan Osmanlı donanması Kırım’daki Ceneviz kolonilerini haraca bağladı ve 1475’ten sonra Karadeniz fiilen bir Osmanlı gölüne dönüştü. Ege’de Rodos gibi istisnalar direnişini sürdürse de, ada ancak 1522’deki büyük seferle Osmanlı egemenliğine girecekti. Boğazların stratejik anlamı, Yıldırım Bayezid döneminde de belirgindi: 1396 Niğbolu Savaşı öncesinde Bayezid, İstanbul’u kuşatırken Bizans’ın Karadeniz’den erzak almasını kesmek istiyor; Venedik ise Boğazlar kapanırsa Akdeniz-Karadeniz ticaret zincirinin çökeceğini düşünüyordu. Papalık destekli Haçlı donanması, Venedik ve Ceneviz gemileriyle Boğazlarda devriye geziyor, Gelibolu hem Osmanlı Rumeli’sinin kapısı hem İtalyan ticaretinin kilit taşı hâline geliyordu. Bayezid, Gelibolu’yu tahkim etmiş olsa da Haçlı filosu zaman zaman Boğazlardan geçerek İstanbul’a yardım ulaştırmayı başarmıştı.

Timur felaketi gelince kuşatma ve Boğazlar meselesi yarım yüzyıl boyunca askıda kalmıştı; Boğazların nihai olarak Osmanlı’ya bağlanması ancak 1453’te Fatih’in İstanbul’u fethiyle mümkün olacaktı.

***

Ne var ki 17. yüzyıla gelindiğinde Boğazların büyük tehdidi bu kez Venedik değil, kuzeyde giderek güçlenen Rusya oldu. 1620’lerde Kazak akınları İstanbul’un Yeniköy’ünü yakacak kadar ileri gitmiş, Rus Çarlığı Azak ve Kırım üzerinden Karadeniz’e sızma yolları aramaya başlamıştı. 18. yüzyılda Kırım’ın Rusya’ya bağlanması, Karadeniz’in kuzey steplerinin Rus hâkimiyetine geçmesiyle Osmanlı payitahtı ilk kez “büyük bir kuzey gücü” tarafından doğrudan tehdit edilir hâle geldi. Böylece Boğazlar, Fatih devrinde İtalyan denizci cumhuriyetlerine karşı yürütülen deniz-ticaret mücadelesinin, 17. ve 18. yüzyıllarda Rusya’ya karşı süren büyük jeopolitik hesaplaşmanın merkezine yerleşti. Askerî-stratejik cephedeki bu baskı, içerideki siyasal krizlerle birleşince Osmanlı düzeni bir farklı bir yüzyıla girdi; Genç Osman’ın katli, Kösem Sultan’ın yönetim yılları ve sonunda Kösem ile Turhan arasındaki iktidar mücadelesi bu büyük dönüşümün iç politik yüzünü oluşturdu.

1622’de II. Osman’ın (Genç Osman) yeniçeriler tarafından Yedikule’de boğdurulması, Osmanlı tarihinde ilk kez bir padişahın açık bir isyanla ve halkın gözü önünde öldürülmesi anlamına geliyordu. Genç padişah, Anadolu’da yeni bir ordu kurmak, yeniçeri ocağını tasfiye etmek, kanun-ı kadime aykırı gördüğü uygulamaları düzeltmek istiyordu; fakat şeyhülislâm Esad Efendi’den alınan fetva, onu “fitneye sebep olmakla” suçlayarak isyancıların hareketine meşruiyet sağladı. Yeniçeriler saraya yürüdü, Şehzade Mustafa’yı kafesten çıkarıp tahta oturttu; Osman, kaçmaya fırsat bulamadı, at üzerinde hakaretlerle teşhir edildi, ardından Yedikule’de cellatlar tarafından boğuldu. Bu vahşi infaz Osmanlı siyasal düzeninde padişahın dokunulmazlığı ilkesinin fiilen çöktüğünü gösteren acı bir olaydır.

Olayın tanığı solak Hüseyin Tugi, II. Osman’ın hatasını “ocağı karşısına almak” olarak yorumlasa da, öldürülüş biçimi, asıl bozulmanın devlet içi güç dengelerinde yaşandığını ortaya koyuyordu. Bu cinayet, Anadolu’da Abaza Mehmed Paşa önderliğinde büyük isyanlara yol açtı; Erzurum’da yeniçeriler topluca idam edildi, sekban-levend güçleri etrafında toplanan Abaza, Sivas’tan Niğde’ye kadar geniş bir bölgeyi denetimi altına aldı.

Bu kaotik zamanda tahta tekrar çıkarılan I. Mustafa’nın dengesizliği, yönetimi daha da zorlaştırdı. Yeniçeri ve sipahi zorbalarının baskısı altında kalan I. Mustafa ne düzen kurabildi ne de anarşiyi bastırabildi. Ulema-kapıkulu ittifakı onu tahttan indirdiğinde hanedanın en yaşlı şehzadesi olan 12 yaşındaki Murad, annesi Kösem Sultan’ın vesayetinde tahta çıkarıldı (1623). Böylece devletin gerçek yönetimi dokuz yıl boyunca fiilen Kösem Sultan’ın eline geçti. Osmanlı hukukunda resmen tanımlanmış bir “saltanat naipliği” makamı yoktu; yine de Topkapı Sarayı arşivlerindeki belgelerde veziriazamların arzlarına Kösem’in kendi el yazısıyla verdiği emirler, devlet işlerinde son karar merciinin gerçekte o olduğunu açıkça gösterir. Vezirler ona “devletlü efendimiz” diye hitap ediyor, arzlar “baki ferman devletlü efendimizindir” sözleriyle bitiyordu; Kösem ise her emri “Arslanım” dediği çocuk padişah adına veriyor, böylece fiilî iktidarı hanedanın meşruiyet zırhıyla örtüyordu. Ancak bu vesayet dönemi, içeride yeniçeri-sipahi zorbaları, taşrada Abaza isyanı, doğuda Safevî Şah Abbas’ın Bağdat’ı alması gibi ağır krizlerle doluydu. Hazinenin cülûs bahşişleri ve ocak baskılarıyla boşalması, sarayın altın ve gümüş eşyalarının darphanede eritilip akçeye çevrilmesine rağmen açığın kapanmaması, vakıf gelirlerinin kapıkulu sipahileri tarafından yağmalanması, Kösem’in sırtındaki yükü ağırlaştırıyordu.

Kösem, bu yıllarda Kemankeş Ali Paşa, Hafız Ahmed Paşa, Hüsrev Paşa gibi veziriazamlarla çalışarak hem Abaza isyanını bastırmaya hem Safevî tehdidine karşı Bağdat seferlerini yürütmeye çalıştı; fakat Anadolu’da sekban-levend kitleleri, İstanbul’da yeniçeri-sipahi zorbaları, Kazak saldırıları, Şah Abbas’ın Irak’taki hâkimiyeti ve vakıf gelirlerinin yağmalanması, devletin her köşesinden “yangın haberleri” gelmesine yol açtı. Bağdat’ın düşüşü ve başarısız kuşatmalar, Kösem’in gönderdiği telhislerde “devletin içinin dışının bir olduğu” ifadesiyle, yani tam bir yıpranma hâliyle resmedilir.

1632’de Hafız Ahmed Paşa’nın Atmeydanı’nda zorbalara teslim edilip IV. Murad’ın gözleri önünde vahşice boğazlanması, genç padişahın sabrını taşırdı; Murad, “Bundan böyle bu zalimlerden nasıl intikam aldığımı görürsünüz” diyerek iktidarı annesinin elinden almaya yöneldi. Bu andan itibaren Kösem’in fiilî saltanat naipliği sona eriyor, devlet yönetimi giderek IV. Murad’ın sert, merkezî ve otoriter tarzına geçiyordu. Buna rağmen 1623-1632 arasındaki o çalkantılı on yılda Osmanlı Devleti’nin dağılmasını engelleyen en önemli denge figürünün Kösem olduğu açıktır.

IV. Murad’ın genç yaşta kendi iktidarını kurması, “adalet idealini” son derece sert cezalarla birleştiren bir dönem başlattı. Reayadan gelen şikâyetleri ciddiye alan padişah, zulmeden kadı, vali veya paşaları gözünü kırpmadan cellada gönderdi; devletin iç düzenini yeniden toparlamak için ağır yöntemlere başvurdu. Onun büyük hedefi, Safevîlerin eline geçen Bağdat’ı geri almaktı. İran’ın ateşli silahlarla donanmış koyu direnci ve Bağdat kuşatmasının zorlukları, Tayyar Mehmed Paşa’nın şehadetiyle sonuçlandı; fakat kırk gün süren kuşatmanın ardından şehir teslim oldu. Murad, teslim olan Kızılbaşların önemli bir kısmını kılıçtan geçirtti, kaleyi yeniden tahkim etti ve Şah’a sert bir mektup gönderdi. Bu zafer, Murad’ın “fetih ve intikam” siyasetine damgasını vurdu. Onun ölümünden sonra tahta çıkan kardeşi İbrahim ise bambaşka bir sayfa açtı: Harem kadınlarının etkisi altında, dengesiz ve müsrif bir hükümdar olarak Osmanlı tarihinin en skandal dolu hükümdarlıklarından birini yaşattı.

Kösem, İbrahim devrinde devleti ayakta tutmaya çalışsa da haremde musahibelerin -özellikle Şekerpare’nin- etkisi artıyor, memuriyetler açıkça satılıyor, ilmiye ve seyfiye sınıflarına rüşvet bulaşıyor, devlet hazinesi lüks ve eğlence harcamalarının yükü altında eziliyordu. Samur kürkler, mücevherli kayıklar, amber kokuları için tükenen hazinenin açığını kapamak üzere paşalar vergileri artırıyor, reaya daha ağır bir sömürüye maruz kalıyordu.

Bu iç çürüme, 1648’de büyük bir patlamaya dönüştü. Yeniçeriler ve ulema Fatih Camii’nde silahlı olarak toplandı; şeyhülislâm, hasekilerin devleti ifsat ettiği, rüşvetin her yere yayıldığı, Venedik donanmasının Boğaz’ı tuttuğu hâlde padişahın eğlenceden başını kaldırmadığı gerekçeleriyle fetva verdi. Ayak Divanı talep edildi, Hezarpâre Ahmed Paşa yakalanıp parçalara ayrıldı, cesedi Atmeydanı’nda çınarın altında teşhir edildi. Sıradaki hedef Sultan İbrahim’di. Kösem Sultan, bu kritik anda hanedanın devamını ve devletin yıkılmamasını gözeterek ağır bir karara yani kendi oğlunun tahtan indirilmesine razı oldu.

Ulema “cumhura muhalefet caiz değildir” diyerek kararı ona bildirdi; Kösem önce dirense de ocakların ve şeyhülislâmlığın baskısı karşısında geri çekildi. Yedi yaşındaki Şehzade Mehmed’i altın taht üzerine bizzat oturtarak IV. Mehmed’in cülûsunu sağladı.

IV. Mehmed’in çocuk yaşta tahta çıkmasından sonra devletin gerçek yönetimi, bu kez Valide Kösem ile yeni veziriazam Sofu Mehmed Paşa’nın elinde toplandı. Sofu Mehmed’in sıkı maliye politikaları hem harem hem yeniçeri hem de sipahiler tarafından tepkiyle karşılandı; maaş kesintileri Anadolu’da Gürcü Abdünnebî önderliğinde büyük bir sipahi isyanına yol açtı.

Kösem, yeniçeri ağaları ve ulema arasında zor bir denge kurarak isyanı bastırdı; fakat Sofu Mehmed’in harem harcamalarına karışması ve kendi otoritesini pekiştirme çabası Valide ile arasını açtı. Foça bozgunu, onun askeri itibarını da zedeleyince Kösem ve yeniçeri cuntasının ittifakı Sofu Mehmed’i devirdi, yerine Kara Murad Paşa veziriazam yapıldı. Devlet artık Yeniçeri Cunta İdaresi’nin gölgesindeydi; Kösem ise torunu adına hâlâ en güçlü isimdi, ancak rüşvet, zorbalık, Girit Savaşı’nın ağır maliyeti ve Venedik donanmasının Çanakkale Boğazı’nı kapatması, İstanbul’da açlık ve pahalılığı dayanılmaz hâle getiriyordu. Harem-ulema-yenîçeri üçgenindeki iktidar kavgası, özellikle şeyhülislâm Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi ile Kösem arasındaki düşmanlık üzerinden derinleşti; saray dışındaki ocak ağaları, Kösem’le birlikte küçük padişahın devrilmesi ve başka bir şehzadenin tahta çıkarılması yönünde planlar yapmaya başladı.

Kösem’in gölgesinde kalan Turhan, kendi etrafında zenci hadımlar ve saray kadınlarından oluşan bir grup toplamıştı. Saraydaki iki valide cephesi -Kösem ve Turhan- arasındaki çekişme zamanla bir “varlık-yokluk” mücadelesine dönüştü. Ocak ağalarının bir kısmı Kösem’i, saray hadımları ve Turhan’ın adamları ise genç Valide’yi destekliyordu. Rivayetlere göre Kösem’in, IV. Mehmed’i devirmek ve yerine Şehzade Süleyman’ı geçirmek için ocaklarla gizli bir mutabakata gittiği söylentisi saray koridorlarında yayılınca, Turhan tarafı derhâl harekete geçti. Enderun’da Has Oda oğlanları silahlandı, iki cephe sarayın içinde görünmez bir iç savaş hazırlığına girişti. Bir gece vakti Turhan’ın adamları ani bir baskınla Kösem’in dairesine saldırdı. Kösem, gürültüyü duyduğunda gelenleri kendi yeniçerileri sandı, “Geldiler mi?” diye seslendi; fakat gelenler Turhan’ın tarafındandı. Gizli bir hücreye saklanmak istese de bulundu, aşağı indirildi ve dev gibi bir hadım tarafından boğuldu. O gece odasındaki sandıklar dolusu altın saray hazinesine taşındı, Kösem’i destekleyen ocak ağaları ertesi gün idam edildi, saray meydanına Peygamber sancağı dikilerek isyanın bastırıldığı ilan edildi. Böylece Osmanlı tarihinin en güçlü kadın figürlerinden birinin hayatı, devlet maliyesinin çöküşü, ocak cuntasının diktası, saray-ulema-yeniçeri çekişmesi ve İstanbul halkının büyük isyanlarıyla örülü bir krizler zincirinin sonucu olarak noktalandı.

Kösem’in 1651’de öldürülmesiyle iktidar sahnesinde yalnız kalan Valide Turhan Sultan, artık “gerçek Valide kudretine” kavuşmuştu; IV. Mehmed’in annesi olarak Harem’in ve sarayın başı, fiilî saltanat naibiydi. Ancak Kösem kadar tecrübeli ve devlet işleri konusunda başarılı değildi. Çevresinde Darüssaâde Ağası, hadımlar ve kadın efendilerden oluşan bir danışma halkasıyla hareket ediyor, padişah adına gönderilen emirlerde “Valide-i Sultan Mehmed” mührünü kullanıyordu. Buna rağmen devlet, Girit Savaşı’nın mali yükü, Venedik donanmasının Boğaz ablukası, yeniçerinin ticareti ele geçirmesi, fiyat istismarı, timarlı sipahilerin gelirlerinin gaspı gibi nedenlerle adeta çaresiz kalmıştı. 1656’daki Çınar Vakası, bu birikmiş öfkenin büyük bir patlamasıydı: Yeniçeriler ve sipahiler onlarca devlet adamını öldürdü, cesetleri At Meydanı’ndaki çınarlara astı, İstanbul günlerce bu terör saldırıları altında kaldı. Turhan Sultan’ın hayatı tehlikeye girdi, yakınları öldürüldü, sarayda bile güven kalmadı.

Bu durumda Turhan, Kösem’in yaptığı gibi zayıf veziriazamları değiştirip durmak yerine, Osmanlı tarihinde nadir görülen bir tercih yaptı: Devletin kurtuluşu için bütün yetkiyi güçlü bir veziriazama bırakmayı kabul etti. 15 Eylül 1656’da Köprülü Mehmed Paşa, “işine kimsenin karışmaması, keyfine göre azledilmemesi, bütün tayin ve azillerde tam yetkili olması” şartlarıyla sadârete getirildi. Turhan Sultan, böylece hem kendi otoritesini koruyup Harem’in başı olmayı sürdürdü hem de devleti toparlayabilecek bir mutlak otoriteye kapıyı açtı. Köprülüler devri, imparatorluğu çöküşten kurtaracak, Boğazlar ve Akdeniz’de Venedik’e karşı, karada Avusturya ve İran’a karşı yeni bir toparlanma döneminin önünü açacaktı. Böyle bakıldığında, Fatih’in Boğazlar siyasetinden başlayıp Genç Osman’ın trajik sonuna, Kösem Sultan’ın iç savaş yıllarına, Kösem’in boğdurulduğu karanlık geceye ve Turhan Sultan’ın Köprülü tercihine kadar uzanan bu uzun yolculuk, Osmanlı tarihinin savaşlar ve fetihler kadar, Boğazların stratejik ağırlığı, saray-ordu-ulema dengeleri ve kadın sultanların devlet yönetimindeki rolü üzerinden de anlaşılması gerektiğini gösteren çarpıcı bir “kriz ve dönüşüm” öyküsüdür.

Halil İnalcık’ın eleştirel yöntemi, Osmanlı tarihini geniş bir siyasal ve toplumsal süreç olarak kavramayı mümkün kılar. Bitinya sınırlarında Türkmenlerle Rum köylülerinin iç içe yaşadığı uç dünyası, gazâ ve yağmanın zamanla istimâlet ve kalıcı devlet düzenine dönüşmesi, İslâmlaşma ve Türkleşmenin toplumsal temelleri, Çaka Bey’in erken denizcilik girişimi, Ertuğrul-Hayme Ana-1299 anlatılarının geç dönem siyasal ihtiyaçlarla yeniden örülmesi ve Palamas’ın esaret yıllarında Osmanlı ulemasıyla yaptığı tartışmalar bu ilk safhanın arka planını oluşturur. Bu dinamiklerin uzun vadeli devamı, Fatih’in Boğazlar politikasından Venedik, Ceneviz ve ardından Rusya ile yürütülen deniz mücadelelerine; Genç Osman’ın öldürülmesi ve Kösem Sultan’ın vesayet döneminden, Kösem’in saray içi bir hesaplaşmayla ortadan kaldırılmasına ve Turhan Sultan’ın Köprülü Mehmed Paşa’yı göreve çağırdığı kritik döneme kadar uzanır. 

Egzotizm, Tarih ve Kurmaca: Suat Derviş’in Bir Harem Ağasının Hatıraları Romanına Bir Bakış

Suat Derviş kız kardeşiyle birlikte Almanya’da kaldığı dönemde yazılarından kazandığı parayla geçimini sağlar. Bu dönemde çeşitli dergi ve gazetelere makaleler, fıkralar ve kısa yazılar gönderir. Bu metinler dönemin popüler basın ortamının beklentilerine uygundur. 

Bir süre sonra annesi, babası ve erkek kardeşi de Berlin’e gelir. Özellikle babasının hastalığı ve tedavi için gereken para, Suat Derviş’in ekonomik yükünü önemli ölçüde artırır. Tam bu dönemde birlikte çalıştığı yayıncılardan biri, ondan Osmanlı haremini konu alan bir kitap hazırlamasını ister. İstenen teslim süresi oldukça kısadır: yalnızca on beş gün. Yayınevinin talebi dönemin Avrupalı okuyucusunda merak uyandıran “harem anlatıları” türüne katkı niteliğindedir. Suat Derviş parasızlık nedeniyle bu teklifi kabul eder. Ardından yoğun bir çalışma süreci başlar. Editörüyle birlikte hızlı bir şekilde taslak oluşturur, metni geliştirir ve gereken araştırmaları kısa sürede tamamlar. 

Suat Derviş’in “Bir Harem Ağasının Hatıraları” adlı romanı gerçek bir harem ağasının yaşadıklarını anlatıyormuş gibi dursa da özünde tamamen kurguya dayalı bir anlatıdır. Derviş, dönemin tarihsel atmosferini iyi bilen, araştırmacı ruhuna sahip bir yazar olarak Osmanlı sarayının sosyal gerçekliğini yazar; fakat ortaya çıkan eser tarihî bir belge olmaktan çok, tarihsel bilgiyi kurmaca estetiğiyle harmanlayan bir roman niteliği kazanır.

Anlatının merkezindeki figürlerden biri Hayrettin adlı harem ağasıdır. Küçük yaşta Afrika’dan kaçırılmış, hadım edilerek köleleştirilmiş ve birkaç kez el değiştirdikten sonra saraya getirilmiştir. Suat Derviş, Hayrettin’i Osmanlı saray sistemi içinde yükselmenin koşullarını anlamak için bir araç olarak da kullanır. Hayrettin keskin zekâsı, olayları doğru değerlendirme yeteneği ve saray içi dengeleri hızla kavrama becerisi sayesinde kısa zamanda yükselir; hatta II. Abdülhamid’in en yakınlarından biri hâline gelir. 

Romanın ilk bölümlerinde Abdülhamid ile Nazende adlı genç bir cariyenin hikâyesi yer alır. Nazende’nin talihi trajiktir. O aslında V. Murad’a tutkuyla bağlıdır; fakat kader onu Abdülhamid’in gözdelerinden biri hâline getirmiştir. Ne var ki V. Murad ile yazışmaları ortaya çıkar ve bu durum da “ihanet” olarak görülür. Nazende genç yaşında başka hiçbir çaresi olmadığından zehir içerek ölür. 

Metnin ilerleyen kısımlarında bir başka kadın karakter -Cevhermisal- sarayın iç dünyasının tamamlayıcı bir figürü olarak öne çıkar. Bu kadın karakterler aracılığıyla saray hayatının günlük yaşantısı, cariyeler arasındaki hiyerarşi, kıskançlık ve rekabet ilişkileri, efendi-kul düzeninin dayanılmaz ağırlığı daha somut bir görünürlük kazanır. Derviş, bu karakterleri kullanarak saray kadınlarının yalnızca “güzel yüzler” ya da “entrikacı tipler” olmadığını; aynı zamanda fiziksel, psikolojik ve sürekli bir baskı rejimine, görünmez bir gözetime mahkûm olduklarını vurgular.

Romanın son bölümleri, Osmanlı hanedanının çalkantılı dönemine gönderme yapar. Sultan Abdülaziz’in ölümünün intihar mı yoksa cinayet mi olduğu yönündeki tartışmalar; ardından kısa süreli V. Murad saltanatı; daha sonra Abdülhamid’in tahta geçip Murad’ı Çırağan Sarayı’nda uzun süre kapalı bir yaşam içinde tutması, bir anlamda ölüme terk etmesi -tüm bunlar metnin tarihsel çerçevesinin önemli unsurlarıdır. 

Suat Derviş’in bu kitabı sonuçta bir Batılı yayımcının siparişi üzerine yazılmıştır. Bu nedenle anlatının bütünüyle “nesnel” bir harem tasviri sunduğunu söylemek güçtür. Dönemin Avrupa’sında Osmanlı haremi çoğu zaman egzotik, kapalı, gizemli ve acı dolu bir mekân olarak tasavvur edilir; Abdülhamid de özellikle Batı basınında sert, otoriter ve kimi zaman zalim bir figür olarak yansıtılır. Derviş’in anlatısında bu bakışın izleri açıkça görülür. Yine de roman tek boyutlu bir egzotizm üretmez; saray içindeki ilişkileri, güç mücadelelerini, kadınların yalnızlığını ve kölelik düzeninin yarattığı psikolojik baskıyı tarihsel gerçeklikten tamamen koparmadan işler.

Roman nihayetinde kurgusal bir eser olmakla birlikte, okurda şu izlenimi uyandırır: Saray gibi son derece hiyerarşik, kapalı ve siyasi gerilimin merkezinde duran bir yapıda entrikaların, rekabetlerin ve insan trajedilerinin yaşanmamış olması daha şaşırtıcı olurdu. Derviş’in anlatısı gerçek ile kurgu arasındaki bu geniş alanı kullanarak harem hayatının hem insani hem yapısal boyutlarını görünür kılar.