Mustafa Kutlu İyiler Ölmez Dörtler Makamı: İyiler Ölmez’de İçtenliğin Edebî İzleri

Mustafa Kutlu İyiler Ölmez

Dörtler Makamı: İyiler Ölmez’de İçtenliğin Edebî İzleri

Mustafa Kutlu’nun İyiler Ölmez adlı eseri, dört karakterin bir araya gelip yollarının kesişmesini anlatan bir hikâye olarak sunulur; bu metin, Anadolu irfanının yüzyıllardır kalbinde taşıdığı iyilik baki kalır düsturunun, çağdaş bir anlatı içindeki en sade ve aynı zamanda en derin temsillerinden biri olarak görülmelidir. Hikâye boyunca karşımıza çıkan karakterler, yeryüzünde insan kalabilmenin artık zorlaştığı bir dönemde, herhangi bir toplumsal sınıfa, siyasal görüşe, mesleki hiyerarşiye yaslanmaksızın, yalnızca içtenlikleriyle ve başkası için var olabilme iradesiyle belirginleşen birer yolcudur. Ressam Sıtkı’nın, fotoğrafçı Mustafa’nın, hekim Atalay ile Civan’ın yolları, tek tek görünmeyen bir irfan ırmağının ortak kıyılarında yürüyen ruhların kaderiyle birleşir. Onların yolculuğu, fiziksel bir kazayla kesintiye uğrasa da, anlatı boyunca vurgulanan iyilik eylemleri, bir tür halk hafızasında kalıcılaşarak, dualara, türbelere, ziyaretlere dönüşen birer menkıbe olmasına neden olur.

Kutlu’nun bu metni, modern Türk hikâyeciliğinde ahlaki arayışa dayanan yapıların neredeyse unutulmaya yüz tuttuğu bir dönemde, iyi insan idealini romantize etmeden, hatta zaman zaman mizah ve göndermelerle besleyerek yeniden kurar. Bu yönüyle eser, çağdaş bireyin yalnızlaşan benliğine karşılık, toplumsallığın manevi dokusunu hatırlatan bir davete dönüşür. Okur, bu hikâyede kendisini klasik anlamda olayların akışına kaptırmak yerine, kelimeler arasında saklanan bir sadeliğin, anlatıcı sesindeki sıcaklığın ve anlatının sonunda doğan bir tür hüzünlü huzurun içinde bulur. Çünkü burada ölüm; iyiliğin mekândan ve zamandan sıyrılarak sonsuzluğa karışmasını temsil eder. Anlatının sonunda karakterlerin bir tür türbeye, bir halk kutsamasına dönüşmesi, fiziksel varlıklarının ortadan kalkmasından çok sonra da yaşayan bir anlam taşımalarını mümkün kılar.

''Türbeleri ziyaret edin. Onlar size ölümü, ahireti hatırlatır. Ama asla onlardan yardım ve şefaat istemeyin. Yardım ancak Allah 'tan istenir.''

Mustafa Kutlu’nun kullandığı dil ve anlatım biçimi de, bu değer dünyasının bir uzantısı gibidir; yazar, gösterişli cümle yapılarına ya da kelime oyunlarına başvurmadan, adeta bir Anadolu meddahının sesinde yankılanan o tanıdık ahengi yakalamayı başarır. Bu anlatı tonuyla, okuyucusunu duygusal bir sürece de dahil eder; satırlar yalnızca bir olay örgüsünü taşımakla kalmaz, aynı zamanda geçmişten bugüne süzülen bir gelenek hissini ve insanlık mirasını da fısıldar.

Bu metin, karakterlerin içlerinde taşıdıkları iyilikle küçük bir devrimin mümkün olduğunu sezdirir. Yazar, iyinin tarifini vermez, ama onun ne olduğuna dair sezgisel bir fikir bırakır; iyilik burada sözcüklerle sınırlanabilecek bir tariften çok, yaşanarak anlaşılabilecek bir varoluş biçimi olarak sunulur. Bu bağlamda İyiler Ölmez, çağların ötesinden süzülen bir insanlık hikâyesidir.

Karakterler:

Fotoğrafçı Kör Mustafa: Mustafa Kutlu’nun İyiler Ölmez adlı eserinde insani derinliğiyle öne çıkan, yüreğiyle görmeyi öğrenmiş bir karakter olarak metne dokunaklılık katan güçlü bir figürdür. Çocukluğundan itibaren hayatı, ardı ardına yaşanan büyük dönüşümlerle şekillenmiştir; annesiyle geçirdiği kısa ama sıcak zamanlar, onun ruhuna ilk iyilik tohumlarını eken dönemdir. Babasının yeni bir hayat kurma çabası ve kasabanın diliyle örülmüş hikâyeler içinde büyümesi, Mustafa’nın duyarlılığını artırır. Gözlerinde başlayan rahatsızlık, zamanla dünyayı başka bir yerden görmesine imkân tanır; bu değişim onu içe doğru büyüten, derinleştiren bir yolculuğa çıkarır.

Mustafa, yaşadığı çevrede özgün bir kişilik olarak kabul görür. İnsanlarla kurduğu temas, dış görünüşten çok kalbin sesiyle şekillenir. Fotoğrafçı dükkânı, onun iç dünyasının küçük bir yansımasıdır; orada insan hikâyeleri görünürlük kazanır. Çektiği karelerde bir ömrün izi vardır. Fotoğraf, onun için bir meslekten çok bir iletişim biçimidir; insanlar onun kadrajına girdiğinde, aslında içlerinde taşıdıkları yaşanmışlık da görünür hâle gelir.

Sıtkı ile yollarının kesişmesi, Mustafa’nın dünyasında yeni bir ışık açar. İki yorgun ama umutlu ruhun dostluğu, sade ve derin bir bağa dönüşür. Konuşmaları, sessizlikleri kadar anlamlıdır; ikisi de dünyayı onarma çabasını, sanat ve dostluk üzerinden yeniden kurmaya yönelir. Mustafa’nın fırın gibi ısınan küçük dükkanı, içtenliğin, duygunun, paylaşmanın evi hâline gelir.

Mustafa’nın karakteri, yaşanmışlıklarıyla olgunlaşan, kalabalıklar içinde yitmeyen, kendi sesiyle varlığını duyurabilen bir insan örneğidir. Onun bakışı gönülden doğar. Her ne kadar insanlar ona Kör Mustafa deseler de, bu lakap, içinde ışık doğan bir ruha verilen bir unvandır. O, hayatı boyunca insanlara değer vererek, duyarlılığını kaybetmeden, kendine özgü diliyle yaşamayı sürdürür.

Mustafa Kutlu, bu karakter aracılığıyla yalnızlığı, dostluğu ve iyiliği anlatırken; aslında her insanın içindeki karanlıkla baş etme biçimini de duyumsatır. Kör Mustafa’nın hikâyesi, iyiliğin görünür hâle geldiği, derinlikli bir insan yolculuğudur.

Civan: İyiler Ölmez’in en sıcak, en direngen ve en dokunaklı karakterlerinden biridir; onun hikâyesi, yalnızlığın içinden çıkıp iyiliğe sığınmayı bilenlerin yılmayan yürüyüşünü anlatır. Hayatının ilk adımları, büyüklerin terk ettiği ama mahallenin yüreğiyle sarıp sarmaladığı bir sokakta atılır; annesi, uzak bir ülkeye doğru yola çıktığında geride bir çocuğun gözlerinde kalan boşluğun, yıllar içinde nasıl bir insani derinliğe dönüştüğünü görmek mümkündür. Kör Makbule’nin şefkatli elleriyle büyüyen Civan, yoksulluğu omuzlamak yerine onu tanıyarak yaşamayı seçer; çünkü içinde taşıdığı sevecenlik ve hayata tutunma arzusu, onu her sabah yeni bir başlangıca çağırır.

Gençlik yıllarında ayakkabı boyacılığıyla tanışır, sonra çıraklıkla, ardından hamallıkla… Fakat onun yaptığı her iş, bir yükten çok, yaşama dahil olmanın bir yolu hâline gelir. Bu işler aracılığıyla bedenin emeğiyle ruhun sabrı birleşir ve Civan her gün biraz daha genişleyen bir iç dünyaya sahip olur. Bir gün Destegül adında bir kıza gönlünü kaptırması, onun içindeki sevgiyle yoğrulmuş iyiliğin başka bir biçimde görünürlük kazanmasına neden olur. Bu sevda, toplumun kalıplaşmış sözleriyle sınanmaya çalışılır; bazı ağızlar, bu güzel adam için Civan’a kız vermezler der. Bu cümle, Civan’ın içinde bulunduğu sınıfsal katmanı ima eden bir çizgidir.

Ancak Civan, yoluna devam eder; kalbini kapatmaz, ellerini bırakmaz, yüzünü karartmaz. Mahalledeki içten insanlar, ona yalnız olmadığını sezdiren adımlar atar ve bu adımlar, Civan’ın kendine ait bir iş kurmasına imkân tanır. Ayakta kalmak, onun için varoluşunu onurlandıran bir eylemdir. Hacı Kadir’in kahvesinde Sıtkı ile karşılaşması, iki farklı hayattan gelen insanın aynı masada oturabileceğini, dostluk kurulabileceğini gösterir.

Civan’ın karakteri, yüceltilmiş bir kahraman olmanın ötesinde, sıradan bir insanın içinden doğan o tertemiz iyiliğin yeryüzündeki karşılığıdır. Ne mucizevi bir güce sahiptir ne de gizemli bir geçmişe; onun tek dayanağı, içtenliği ve karşısına çıkanlara güvenle yaklaşma kararlılığıdır.

Civan’ın duruşu, her insanda bulunabilecek ama çoğu zaman gölgede kalan bir iyilik ışığını görünür kılar. O, gözlerinin içiyle konuşur, ellerinin emeğiyle dostluk kurar ve varlığıyla yaşanabilir bir dünya hayalinin küçük ama sarsılmaz bir temsilcisi olur.

Sıtkı: İyiler Ölmez’in ilk bölümünde karşımıza çıkan ve kitabın ruhunu taşıyan karakterlerden biri. Anadolu’nun yoksul bir köyünden İstanbul’a göç eden bir ailenin tek çocuğu. Zorlu bir hayatın içinde Sıtkı’nın iç dünyasını aydınlatan tek şey resim yapma yeteneğidir. Kutlu, onun bu yeteneğini bir umut ışığı gibi işler, ama aynı zamanda bu ışığın nasıl zamanla sönmeye yüz tuttuğunu da gösterir.

Sıtkı, hayata karşı kırılgan ama dirençli bir figürdür. Âşık olur, hayal kırıklığı yaşar, İstanbul’un kalabalığında yalnızlaşır. Ressam olmak ister ama hayatın gerçekleri onu başka yönlere savurur. Bu savrulma, onu bir gün Kör Mustafa’nın fotoğrafçı dükkânına götürür. Orada başlayan dostluk, Sıtkı’nın içsel yolculuğunda bir dönüm noktası olur.

Kutlu, Sıtkı’nın hikâyesini anlatırken zaman zaman anlatıya müdahale eder, olay akışını keser, hatta kendi kurgusuna itiraz eder. Bu da Sıtkı’nın hikâyesine postmodern bir tat katar, sanki yazar bile onun kaderine razı gelmek istemez.

Doktor: Mustafa Kutlu’nun İyiler Ölmez adlı eserinde iyilik temasını en gösterişsiz ama en güçlü biçimde taşıyan nadir karakterlerden biridir; onun adı metin boyunca fazla anılmasa da, varlığı bir vicdan gibi bütün hikâyenin arka planında sürekli olarak hissedilir. Şehirde, özellikle İstanbul’da, yüksek nitelikli bir eğitim sürecinden geçmiş; tıbbî bilgisiyle donanmış, mesleğinde yetkinliğe ulaşmış biridir. Ancak onun karakteri yalnızca bir hekimlik kimliğine dayanmaz; içsel sezgileri, kişisel geçmişinin izleriyle birleşerek mesleğini insanlıkla buluşturmayı başarır. Zihinsel donanımının yanı sıra ruhsal arayışı da yoğun olan Doktor, yaşamı boyunca anlamı; faydada, iyilik dokunuşunda, iz bırakmakta aramıştır.

Gençlik yıllarında yaptığı bir evlilik tercihi, kalbinin sesinden uzaklaştığı anlara denk gelir. Bu evlilik gerçekleşmeden önce geri çekilir; bu karar onun için bir çözülmeden çok bir uyanıştır. Bu kopuş, yaşamın dayattığı beklentilerden de uzaklaşma kararı hâline gelir. Bir sabah, şehir hayatının gürültüsünden sıyrılarak bir Anadolu kasabasına yönelir. Orada, zamanın biraz daha yavaş aktığı, insanların hâlâ birbirinin gözlerine bakarak selam verdiği o küçük yerleşim yerinde Hacı Kadir’in kahvehanesiyle karşılaşır. Bu kahve, onun iç dünyasında uzun zamandır aradığı sakinliğe açılan bir kapı olur. Ve bu kapının ardında Sıtkı, Kör Mustafa ve Civan’la kurduğu dostluk, yalnızca bir arkadaşlık bağı olarak kalmaz; aynı zamanda ortak bir iyilik yolculuğuna dönüşür.

Doktor’un en ayırt edici davranışı cuma günleri hastalarından ücret almamasıdır. Bu davranış, annesinden duyduğu bir sözle başlar; zamanla o söz bir alışkanlığa, sonra bir hayata dönüşür.

Bir gün, hastanenin yakınında duran bir boşlukta bir bahçe hayal eder; meyve ağaçlarını, ağaçların gölgesinde oturan çocukları, dallarında olgunlaşan meyveleri düşünür. Bu hayal uğruna, yanında üç dostuyla birlikte fidan almak üzere yola çıkar. Arabayla çıktıkları bu yolculuk, dört ayrı hayatın birleşerek oluşturduğu tek bir iyilik çizgisine dönüşür. Fakat o yol, yaşadıkları hayatta bıraktıkları iz kadar kalıcı bir sonla tamamlanır. Bir kavşakta, büyük bir araç, onların varlığını maddeden uzaklaştırır. Bu son bir ayrılığı işaret eder; fakat halktan biri, onları birer evliya gibi sahiplenerek bir türbe inşa eder, halk da isimlerini dualarda yaşatır.

Hacı Kadir: Onun işlettiği kahvehane, sıradan bir iç mekân görünümünden çok daha fazlasını taşır; burası, kırılmış kalplerin yeniden birbirine değdiği, yalnızlıkların birbirine tutunduğu, hayatın kenarına çekilmişlerin ortak bir dili bulduğu bir tür sığınaktır. Sıtkı’nın fırça darbeleriyle aradığı maneviyat, Kör Mustafa’nın objektifinin ardında yakalamaya çalıştığı hakikat, Civan’ın terle yoğrulmuş içtenliği ve Doktor’un taşıdığı iyilik etme arzusu bu kahvede aynı havayı solur, aynı çayın buğusunda çözülmeye başlar.

Hacı Kadir’in geçmişi satır aralarında kendini belli etmez; hangi acılardan geçtiği, hangi umutları geride bıraktığı bilinmez. Fakat tam da bu bilinmezlik sayesinde, onun varlığı Anadolu’nun köklü içsel bilgeliğinin bir yansıması olarak algılanır. Kutlu, Hacı Kadir’in iç dünyasını açıklamak yerine, onu anlatının gövdesine nakış gibi işler; sözü, duruşu, sessizliği anlamlarla doludur. O, geleni içeri buyur eder; yargısız bir kalbin sahibi olarak, kendisine yönelen bakışları kabul eder. Kahvehanesinde zaman yavaşlar, sesler yumuşar, sorunlar çözümlenir. Giriş kapısından içeri adım atan herkes, yeryüzünde hâlâ güvenli bir yerin var olduğunu hatırlar. Masaların çevresinde toplanan bu dört adam, belki başka hiçbir yerde aynı masaya oturmazdı; fakat Hacı Kadir’in açtığı bu alan, farklı hayatların, bambaşka yaraların aynı noktada buluşmasına imkân tanır.

Kutlu’nun eserlerinde yer alan ve çoğu zaman ismi belirgin olmayan iyilik taşıyıcıları arasında, Hacı Kadir en sessiz ama en istikrarlı olanlardan biridir. Hacı Kadir olmasa, bu dört karakter aynı saatte aynı çayı içemezdi; o olmasa, o kahveye uğrayan kimse kendi hikâyesine başkasının hikâyesinden bakmayı öğrenemezdi. Onun varlığıyla mekân bir kahvehane olmaktan çıkar; orası artık bir Dörtler Makamına dönüşür. Hacı Kadir her sabah o kahvenin kepengini kaldırarak; hayata yeniden başlayacaklar için kapı aralar, karanlıkta kalmış bir iyiliğin yolunu aydınlatır.

Dörtler Makamı: Sanki görünmeyen bir el tarafından kurulmuş, içsel arayışların buluştuğu, suskunlukla konuşulan, bakışlarla anlaşmaya varılan bir modern tekke niteliğindedir. Hacı Kadir’in kahvehanesi olarak tanımlanan bu yer, aslında şehirlerin karmaşasından sıyrılmış ruhların buluştuğu, hayatın yıpratıcılığını geride bırakmak isteyenlerin gönüllerini bıraktığı özel bir alan hâline gelir. Masalarda konuşulan konular, sadece gündelik meselelerle sınırlı kalmaz; burada kırılan kalpler birbirine dokunur, yaşanmış acılar paylaşılır, suskunluklar duyulmaya başlanır.

Sıtkı fırçasının ardından içindeki sükûnu ararken gelir buraya; Civan, terle ve çabayla ördüğü onurlu yaşamına bir soluk katmak isterken bu kapıdan girer; Kör Mustafa, toplumun uzağına itilmişliğiyle yeniden dünyayı görmenin yollarını burada keşfeder; Doktor ise, mesleki bilginin ötesinde insanı anlamanın hakikatini bu çemberin içinde bulur. Her biri başka bir yoldan, başka bir acıdan geçerek gelir bu kahvehaneye; ama her biri burada kendisiyle karşılaşır.

Kutlu’nun anlatısında makam kelimesinin kullanımı, bu mekânın sıradanlığın ötesine taşındığını gösterir. Zira bir yere makam deniyorsa, orada bir hâl yaşanır; kalıcı bir dönüşüm mümkündür

Dörtler Makamı, Kutlu’nun evreninde iyiliğin, insanlık hâlinin ve arayışın ortak paydada birleştiği yerdir. Burada hiçbir şey gürültüyle olmaz; ama her şey derinlemesine yaşanır. Kahve fincanlarının ardında saklanan hikâyeler, Anadolu’nun yüzyıllar boyunca aktardığı kadim bilgeliğin birer yankısı gibidir.

Gerçek iyilik yok olmaz; yaşayanların kalbinde sürer. Kutlu, sıradan insanların içten eylemleriyle dokur bu iyiliği. Sıtkı, Civan, Kör Mustafa ve Doktor’un bir araya gelişi, yorgunlukların ve acıların içinden doğan dayanışmayı anlatır.

Üftâde Mehmed Muhyiddin: Osmanlı’da Tasavvufî Zühdün Bursa ile Bütünleşen Yüzü

 

Üftâde Mehmed Muhyiddin: Osmanlı’da Tasavvufî Zühdün Bursa ile Bütünleşen Yüzü

1490’lı yıllarda Bursa’da dünyaya gelen Mehmed Muhyiddin Üftâde, Osmanlı klasik çağının sonlarına tekabül eden bir dönemde yaşamış, yaklaşık doksan yıllık ömrü boyunca ilim, ahlâk ve tasavvuf çizgisinde örnek bir duruş sergilemiş ve Bursa’da vefat etmiştir. Asıl adı Mehmed Muhyiddin olan Üftâde Hazretleri, Bursa’da doğmuş, burada büyümüş, burada eğitim almış ve yine bu şehirde irşad faaliyetlerini sürdürerek Bursa’da ebedî istirahatine çekilmiştir. Onun hayatı, sıradan bir zühd yaşantısından ziyade, hem pedagojik hem manevî hem de toplumsal dönüşüm açısından çok yönlü bir model oluşturmakta, bu yönüyle sadece bireysel bir dervişlik tecrübesi olmaktan öteye geçerek Osmanlı şehir tasavvuru içinde kökleşmiş bir rehberlik biçimini yansıtmaktadır.

Doğumuna dair anlatılan rivayetlerden biri, annesinin onun çocukluk yıllarında bir gece rüyasında süt derelerine dalarak çıktığını görmesi ve bu rüyanın kocası tarafından ilim ve irfan ehli bir evlat olarak yorumlanmasıdır. Bu anlatı sadece manevi bir müjde olmaktan çok Osmanlı kültüründe yaygın olan rüya ve sembolik düşüncenin pedagojik bir değer taşıdığını, çocuğun eğitimine dair kararlarda belirleyici bir işlev üstlendiğini göstermektedir. Üftâde Hazretleri’nin çocukluk eğitimi, özellikle dört yaş dört ay dört gün esasına dayandırılmış ve bu yaşın, çocuğun zihinsel açıklığının, ahlaki kabiliyetinin ve irfanî alımlayıcılığının en yüksek seviyeye çıktığı dönem olarak kabul edilmesi üzerinden temellendirilmiştir. Nitekim sözlü gelenekte, çocuğun bu yaşa ulaştığında kendisine söylenen ve gösterilen her şeyi doğrudan zihnine nakşettiği, eğitimin verimliliğinin bu dönemde en yüksek düzeye ulaştığı dile getirilmiştir.

Tasavvufî terbiyesinde Hızır Dede'nin etkisi son derece belirleyicidir. Hızır Dede, Karacabey'de çobanlık yaparken soğuk kış mevsiminde ayakları donmuş, bu nedenle Bursa'ya yerleşmiş, burada tasavvuf yoluna intisap ederek ilim, irfan ve hizmet ile dolu bir hayata yönelmiştir. Üftâde’nin Hızır Dede ile kurduğu ilişki, sadece mürid-mürşid bağlamında değil, aynı zamanda toplumsal sınıf ve yaşam tecrübeleri arasındaki geçişkenliğin bir örneği olarak da okunmalıdır. Hızır Dede’nin ipekçilik mesleği üzerinden Üftâde’nin tahsiline destek sağlaması, maddî üretim ile manevî gelişimin bir arada yürütülebileceğini göstermesi bakımından dikkate değerdir. Aynı zamanda onun zahir-bütünlük ilişkisine verdiği önem, Üftâde'nin ilmî ve tasavvufî gelişiminin temelinde yer almıştır.

Üftâde Hazretleri’nin gençlik yıllarında Selçuk Hatun Mescidi İmamı Şeyh Muslihiddin Efendi’den temel dinî eğitim aldığı ve tasavvufa erken yaşta yönelmek istediği anlaşılmaktadır. Ancak Muslihiddin Efendi, her şeyin vaktine uygun gerçekleşmesi gerektiğini belirterek onu sabırla beklemeye teşvik etmiş, böylece zaman ve hâl kavramlarının tasavvufî eğitimdeki merkeziyetine dikkat çekmiştir. Bu dönem, Üftâde'nin içsel olgunlaşmasına zemin hazırlamış, ardından Meczub Abdal Mehmed Dede’nin cezbe neşesiyle tanışarak tasavvuf yolculuğuna adım atmasına vesile olmuştur. Bursa’daki camilerde ezan okurken sesiyle halkı derinden etkileyen Üftâde Hazretleri’ne müezzinlik görevi önerilmiş, ancak bir gece gördüğü rüyada kendisine Üftâde oldun hitabı yapıldıktan sonra bu tekliften vazgeçmiş ve istifa ederek istinkâf eylemiştir. Üftâde mahlasını da bu rüyadan sonra benimsemiş, anlam itibarıyla düşkün, boynu bükük, kabul etmeyen mânâlarına gelen bu kelime, onun zühd ve irfanla örülmüş hayatını simgeleyen sembolik bir kimlik halini almıştır.

Tasavvufî düşüncesinde ve uygulamalarında Halvetî gelenekten beslenmiş, zamanla Celvetiyye adı verilen irfan yolunun öncüsü hâline gelmiştir. Celvet, yalnızlığa çekilmekten sonra yeniden halkın arasına dönmeyi, mânevî eğitim sürecinin ardından hizmeti esas almayı, nefs terbiyesi ile donanmış bir dervişin topluma dönerek hakikati paylaşmasını ifade eden bir yöntemdir. Celvet yolunda yürümek, sükûttan sadâya, hicretten hitâba yönelmek anlamına gelmekte, bu yönüyle Halvetî anlayıştan ayrışarak toplumsal sorumluluk bilincini öne çıkarmaktadır. Üftâde’nin Gaybdan yevmi otuz akçe sözüyle ifade ettiği irfan anlayışı, tevekkül ile rızkın Allah tarafından tayin edileceği inancına yaslanmakta, kolaylık değil zahmet tercih edilerek hakikat yolunun meşakkatle örüldüğünü vurgulamaktadır.

Üftâde Hazretleri'nin Celvetiyye’ye kazandırdığı sistem, bir zikir düzeni yahut tarikat pratiği ve bir hayat nizamı sunmaktadır. Günlük hayatta uygulanan zikirler, istiğfarlar, salavatlar ve tevhidler ile birlikte, ibadet vakitleri arasına yerleştirilen nafile namazlar, evrad-ı celvetiyye duaları, oruç düzenleri ve ahlâkî hassasiyetler, bireyin ruhî terbiyesini süreklileştiren bir çerçeve sunmuştur. Devamlı abdestli olmak, her abdestten sonra iki rekât şükür namazı kılmak, tevbe ve inâbeye yönelmek, sünnete hassasiyetle bağlı kalmak, az yemek, az uyumak ve az konuşmak gibi ilkeler, Üftâde’nin tasavvufî ahlâk sistemini oluşturan temel esaslar arasında yer alır. Celvetin, kadim nurun zuhura erdiği noktada, halka karışarak Hakk’ı tebliğ etme sorumluluğuyla iç içe geçtiği bu anlayışta, müridin hem Rabbine hem topluma karşı vazifeleri hassasiyetle belirlenmiştir.

Mehmed Muhyiddin Üftâde Hazretleri, Osmanlı tasavvuf tarihinde manevî bir önder olarak, ilimle hikmeti, zühd ile hizmeti, sabır ile irşadı birleştiren bir şahsiyet olarak yer almış; Aziz Mahmud Hüdâî gibi büyük bir müridi yetiştirerek irfan mirasının sonraki kuşaklara ulaşmasını sağlamış, Bursa'nın manevi kimliğini şekillendiren temel isimlerden biri hâline gelmiştir. Onun öğretileri, sözden çok hâl ile aktarılmış, yaşadığı hayat, kaleme alınan eserlerden çok daha tesirli bir miras bırakmıştır.

 

HÛ DİYEN DERVİŞLERİN

Hûdur cezbele­ri dervişlerin,

Hûdur izzetleri dervişlerin.

Hûdur sermâyesi dervişlerin,

Hû demek evrâdıdır dervişlerin.

Hû ile cümle merâtib kat‘ olur,

Rehberidir hû demek dervişlerin.

Görünür dost yolunun kapıları,

Çevre yânî nûr olur dervişlerin.

Mâsivâya bakmadan olur halâs,

Gönül gözü açılır dervişlerin.

Dost cemâlin görmeğe kâbil olur,

Vâsıl olur sırları dervişlerin.

Derdine derman dilersen dermend Üftâde sen,

Hizmetin et hû diyen dervişlerin.

 

Eski Türkçe / Tasavvufî Terimler ve Anlamları

Üftâde: Düşkün, boynu bükük, dünyaya yüz çevirmiş kişi. Tasavvufî anlamda kendini Allah yoluna adayan, nefsini terk eden kimsedir.

Zühd: Dünya nimetlerinden el çekmek, sade ve nefsanî arzulara kapılmayan yaşam biçimi.

Tasavvuf: Kalp ve ruhun arınması yoluyla Allah’a yakınlaşmayı hedefleyen İslâmî düşünce ve yaşam biçimi.

İrşad: Manevî rehberlik; doğru yolu gösterme, insanları hakikate yönlendirme.

Manevî: Ruhsal, fiziksel olmayan, içsel dünyaya ait.

Şehir tasavvuru: Osmanlı'da şehir anlayışının sadece yapılarla değil, ahlâkî düzen, vakıf sistemi, cami merkezli sosyal dokuyla bütünleşmiş hâli.

Rüya: Tasavvufta ilham, işaret veya Allah’tan gelen bir mesaj olarak kabul edilen düş hâli.

İrfan: Kalp yoluyla elde edilen derin bilgi; hikmet ve sezgiyle kavranan hakikat.

Pedagojik: Eğitimle ilgili. Tasavvufta çocuğun manevî terbiyesinde kullanılan yöntemleri de kapsar.

Zihinsel açıklık: Bilgiye ve hakikate açık olma hâli; anlayış kabiliyetinin yüksek oluşu.

İrfanî alımlayıcılık: Kalbin sezgiyle hakikati kavrama gücü.

Tasavvuf yolu: Allah’a ulaşmak için nefsi arındırma esasına dayalı manevî yolculuk.

Mürşid: Manevî rehber; dervişi Allah’a ulaştırmak üzere eğiten kişi.

Mürid: Manevî yola giren, mürşide tabi olan kişi.

Zahir: Dış görünüş, maddi boyut. Tasavvufta iç âlemin karşıtı olarak kullanılır.

Bütünlük: Zahir (dış) ve bâtın (iç) yönlerin uyumlu olması.

İlim: Bilgi; tasavvufta hem şer’î (dînî) hem de bâtınî (içsel) bilgiyi kapsar.

İpekçilik: Burada mecaz olarak kullanılmış; dünyevî mesleklerle manevî gelişimin birlikte sürdürülebileceğini ima eder.

Cezbe: İlahi aşk ve coşku hâli; Allah’ın cezbedici kudretiyle kulun kendinden geçmesi.

Neşe: Coşku, iç huzuru; ruhsal bir sevinç durumu.

Meczub: Allah aşkıyla kendinden geçmiş, dıştan bakıldığında aklını yitirmiş gibi görünen fakat içten Allah’a yakın biri.

İstinkâf: Dünyevî görevlerden veya makamlardan kendi isteğiyle el çekme.

Mahlas: Takma ad; tasavvuf ehlinin manevî kimliğini simgeleyen ad.

Halvetî: Tasavvufun bir kolu; inzivaya çekilerek Allah’a yönelmeyi temel alır.

Celvetiyye: Halvetin ardından tekrar halka karışmayı, toplum içinde Hakk’ı yaşamayı esas alan tasavvuf yolu.

Celvet: Yalnızlıktan sonra tekrar topluma dönerek hizmet etme hâli.

Sükût: Sessizlik, konuşmaktan kaçınma; içe yöneliş.

Sadâ: Ses, yankı; burada ilahî hakikatin dile gelişi.

Hicret: Terk etme, ayrılma; tasavvufta dünyayı bırakıp hakikate yönelme.

Hitâb: Seslenme, davet etme; bazen Allah’ın kuluna ilhamıdır.

Tevekkül: Allah’a tam güvenme, sonucu O’na bırakma.

Meşakkat: Zorluk, çile; manevî kemale ermenin yolu olarak görülür.

Zikir: Allah’ı anmak; sözlü ya da kalben yapılan ibadet.

İstiğfar: Allah’tan af dilemek.

Salavat: Peygamber Efendimiz’e dua ve selam getirmek.

Tevhid: Allah’ın birliğini dile getirme, Lâ ilâhe illallah inancıyla yaşama.

Evrad-ı Celvetiyye: Celvetî tarikatında düzenli olarak yapılan zikir ve dualar.

Nafile namaz: Farz olmayan, fazladan kılınan sevap amaçlı namaz.

İnâbe: Gönülden Allah’a yönelme, samimi dönüş.

Tevbe: Günahlarından pişman olup Allah’a dönme.

Sünnet: Peygamber Efendimiz’in söz, fiil ve onaylarından oluşan uygulamalar.

Ruhî terbiye: Nefsi arındırarak kalbi temizlemek ve Allah’a yakınlaştırmak.

İlim: Hem dünyevî hem manevî bilgiyi kapsayan öğrenme süreci.

Hikmet: Derin anlayış, Allah’ın işlerinde gizli olan sırları kavrama hali.

Hâl: Kalpte meydana gelen manevî durum; tasavvufî tecrübe.

İrfan mirası: Nesilden nesile aktarılan derin bilgi ve hakikat anlayışı.

Gaybdan yevmi otuz akçe: Allah’ın görünmeyen lütfu ile rızkın geleceğine dair tevekkül içeren veciz bir ifade.

Hû: O anlamına gelen ve Allah’ı ifade eden zikir kelimesi.

Hûdur: Allah’ın huzurunda olma, manevî hazır bulunuş hâli.

İzzet: Yücelik, Allah’a mahsus şeref ve vakar.

Sermâye: Asıl kazanç; dervişin manevî yolculuktaki dayanağı.

Evrâd: Düzenli okunması gereken dua ve zikirler.

Merâtib: Manevî dereceler, seyr ü sülûkteki basamaklar.

Rehber: Mürşid, yol gösterici.

Çevre: Tasavvufta nurla çevrelenen hâl veya manevi atmosfer.

Nûr: İlahi ışık, aydınlanma.

Mâsivâ: Allah’tan başka her şey; tasavvufta dünyevî bağlardan kurtulma amacıyla terk edilmesi gerekenler.

Halâs: Kurtuluş, arınma.

Gönül gözü: Manevî sezgi; kalbin hakikati görmesi.

Dost: Allah’ın sıfatlarından biri; tasavvufta Hakk’ın kendisi.

Cemâl: İlahi güzellik; Allah’ın lütuf yönü.

Vâsıl: Allah’a ulaşan, seyr ü sülûk yolunu tamamlayan kişi.

Sır: Derin, gizli ilahi hakikat.

Dermend: Dertli, yardıma muhtaç; Allah’a muhtaç olduğunu bilen kul.

Hizmet: Allah ve insanlık yolunda yapılan her türlü gönüllü ve samimi çalışma.

 

Adem Amca ve Yaren’in Köyü: Türkiye’de Sürdürülebilir Yaşamın Kırsal Hafızası

 

Adem Amca ve Yaren’in Köyü: Türkiye’de Sürdürülebilir Yaşamın Kırsal Hafızası

Marmara Bölgesi'nin zengin sulak alanları arasında yer alan Uluabat Gölü'nün kıyısında konumlanan Eskikaraağaç köyü, sıradan bir kırsal yerleşim olarak anılmanın ötesine geçmiş, doğa ile insan arasındaki ilişkiler ağını güçlü biçimde örerek farklılaşmış bir kimlik kazanmıştır. Bu köy, yalnızca coğrafi konumunun sağladığı görsel olanaklarla anımsanmakla kalmaz; aynı zamanda toplumsal hafızaya yerleşmiş ekolojik bir duyarlılığın, kuşaklar arası aktarılan bir yaşam kültürünün ve yerelden evrensele uzanan bir çevre bilincinin somutlaştığı bir alan olarak ön plana çıkar.

Eskikaraağaç, 2011 yılında Avrupa Tabiat Mirası Vakfı tarafından Avrupa Leylek Köyü unvanına uygun görülmüştür. Türkiye'nin bu uluslararası çevresel ağı temsil eden tek yerleşimi olan köy, geleneksel yaşam biçimlerinin modern doğa koruma yaklaşımlarıyla buluştuğu nadir örneklerden biri olma niteliği taşır. Yılın belli dönemlerinde köyü ziyaret eden göçmen leylekler, yalnızca biyolojik varlıklar olarak değerlendirilmez; aksine, yaşam alanının ritmini belirleyen, kültürel anlamlarla yüklü, simgesel figürler haline gelirler.

Mart ayından itibaren gökyüzünde süzülen ilk leyleklerin gelişiyle birlikte köyde hareketlilik artar. Bu misafirlerin gelişi, mevsimsel döngüye anlam katan bir ritüele dönüşür. Yerel halk, elektrik hatlarının yalıtılması, özel platformların hazırlanması ve çatılara kurulan yuvalar aracılığıyla bu kuşların köyde barınabilmesi için yıllardır kolektif bir çaba içinde bulunmaktadır. Bu türden uygulamalar, yalnızca hayvanlara duyulan şefkatle açıklanamaz; aynı zamanda insanın doğayla ilişkisini kurduğu etik zeminin derinliğini ve sürekliliğini gösterir.

Köyün tanınırlığını artıran en çarpıcı anlatılardan biri, balıkçı Adem Yılmaz ile her yıl Uluabat Gölü’ne dönen Yaren adlı leylek arasında kurulan sıra dışı bağdır. On yılı aşkın süredir süregelen bu temas, insanla hayvan arasındaki alışıldık sınırları sorgulatan ve yer yer şiirselliğe ulaşan bir ilişki biçimine dönüşmüştür. Yaren’in Adem Yılmaz’ın kayığına konarak birlikte gölde gezinmesi, Adem Bey tarafından beslenmesi, bölge halkı tarafından her yıl sevinçle karşılanır ve çeşitli kültürel anlatılarla desteklenerek insanların hafızalarında önemli bir yere yerleşir. Adem Bey ile Yaren Leylek’in ilişkilerinin belgelenmiş olması, uluslararası düzeyde de yankı uyandırmış; Yaren üzerine çekilen belgesel filmler, pek çok ödüle layık görülerek bu kırsal köyü bir anlatı merkezine dönüştürmüştür.

Eskikaraağaç aynı zamanda doğa temelli turizmin yerel halkla doğrudan temas hâlinde gerçekleştiği bir örnek olarak değerlendirilebilir. Köyde bulunan kuş gözlem kulesi, doğa yürüyüş rotaları, canlı yayın sistemleriyle izlenebilen kuş yuvaları ve yerel üretime dayalı pazar alanları, ziyaretçilerin pasif izleyiciler olmaktan çıkıp sürece aktif biçimde dâhil olmalarına olanak tanır. Bu tür mekânsal ve toplumsal düzenlemeler, kırsal alanlarda gelişen ekoturizm anlayışının içeriğini zenginleştirmekte ve eğitimsel boyutlar kazandırarak çok yönlü bir deneyim sunmaktadır. Özellikle okul grupları ve araştırma ekipleri, bu köyü doğa gözlemi ve çevre eğitimi açısından öncelikli bir saha olarak tercih etmektedir.

Köyün yapısal dönüşümünde leyleklerin göçüyle anılan insan yaşamının da göç ile şekillenmiş olması dikkat çekicidir. 1924 nüfus mübadelesi sonrası Yunanistan’dan gelen göçmenlerin yerleştiği bu köy, zamanla yeni bir kültürel kimliğin, doğa ile uyumlu bir yaşam tarzının kurucu unsurlarından biri hâline gelmiştir. Bu tarihsel kesit, Eskikaraağaç’ın hem insan hem kuş göçleriyle tanımlanan çok katmanlı bir mekâna dönüştüğünü gösterir. Göç, burada yalnızca yer değiştirme anlamı taşımaz; aynı zamanda dönüşme, yeniden kurma ve yeni anlamlar inşa etme sürecine işaret eder.

Eskikaraağaç, insan ile doğa arasında uyumu öne çıkaran; sürdürülebilirliğin teknik bir kavram olmaktan çıkıp gündelik hayatın içinde yeniden anlamlandığı; hayvanlarla kurulan ilişkinin yalnızca biyolojik düzeyde kalmadığı, kültürel ve etik bir derinlik kazandığı nadir yerleşimlerden biridir. Bu yönüyle köy, yaşamsal ve düşünsel bir model olarak da değerlendirilmeyi hak etmektedir. Gelecekte benzer kırsal bölgeler için Eskikaraağaç, örnek alınabilecek çok katmanlı bir insan-doğa etkileşimi alanı sunmaktadır.

 

Mustafa Kutlu’nun Hayat Güzeldir Kitabına Dair

 

Mustafa Kutlu’nun Hayat Güzeldir Kitabına Dair

Mustafa Kutlu’nun Hayat Güzeldir adlı eseri, kısa hikâyelerden oluşan, hayata dair durup düşündüren, insanın kalbine usulca dokunan metinler toplamıdır. Hikâyeler, sanki içimizde sessizce yaşayıp da dile getiremediğimiz duyguların ve özlemlerin söze dökülmüş hâlidir.

Kitabın ilk hikâyesi, iki çocuğun bir simidi paylaşması üzerine kuruludur. Ama aslında mesele bir simidi ikiye bölmekten çok daha büyüktür: Paylaşmak, adil olmak ve yaşamın sadece insanlara ait olmadığını hatırlamak… Çocuklar, simidin fazla kalan kısmını kuşlara verirken, bize de bu dünyada birlikte yaşamanın inceliğini, merhametin güzelliğini ve küçücük eylemlerin nasıl büyük anlamlar taşıdığını gösterirler. Bu hikâye, daha ilk sayfadan itibaren kalbimizi yumuşatır, yüzümüze fark ettirmeden bir tebessüm bırakır.

Kitapta beni en çok etkileyen hikâyelerden biri, mahalleye gelen fakir bir kadına yardım eden hacı ağabey ile muhtarın hikâyesi oldu. Onların davranışları, insan olmanın vakarını taşıyan birer örnektir. Kimseye gösteriş yapmadan, kimseyi incitmeden, kendi iç dünyalarındaki iyilikle hareket eden bu karakterler, gerçek birer ahlaki pusula gibidir.

Bir başka öyküde karşımıza çıkan İbrahim ve Ayşe’nin hikâyesi, şehirde ayakta kalmaya çalışan iki mazlum ruhun birbirini bulmasının ne kadar kıymetli olduğunu gösteriyor. Onların karşılaşması, bir tesadüften öte Tanrı’nın ince bir dokunuşu hissini uyandırıyor. Hayatın kalabalığı içinde, insanın insanla buluşması hâlâ mümkündür düşüncesi insanı mutlu ediyor.

Ve yaşlı bir adamın bakkal dükkânını kapatıp bir köye yerleşme kararı… Bu kararın arkasında yorgun bir ruhun dinginlik arayışı, hayattan çekilmeyen ama hayata daha yakından temas etme arzusu vardır. Ailesinin başta anlam veremediği bu karar, birlikte geçirdikleri bir yaz mevsimiyle anlam kazanır. O yaz aileye; hayatın asıl güzelliğinin, doğanın sesinde, birlikte geçirilen sade zamanlarda saklı olduğunu hatırlatır. Belki de o yaz, herkesin ömrü boyunca özlemini çektiği ama yaşamaya cesaret edemediği bir huzurun temsilidir.

Kutlu, Hayat Güzel’dir adlı kitabında; ölümün kaçınılmazlığını, yoksulluğun içindeki onuru, yardımseverliğin iyileştirici gücünü ve en önemlisi de iyiliğin sıradan hayatların içinde nasıl var olduğunu gösterir. Kitabı kapattıktan sonra geriye kalan duygu şudur: Biz bu dünyada çok kısa bir süreliğine kalıyoruz. Geçiciliğimizin farkına vardığımızda, geride kalanın sadece bıraktığımız iyilikler olduğunu daha iyi anlıyoruz. Ne mal ne başarı ne gösteriş ne unvan… Sadece bir simidin paylaşımı, bir selam, bir çay ikramı, bir kadına uzatılan yardım eli kalıyor geride.

Hayat Güzeldir, bu anlamda bir farkındalık çağrısıdır. Kalabalıkların içinde yitip gitmeden önce, durup düşünmeye çağırır bizi.

Kıj Johnson’ın Fudoki Romanında Kadının Mitolojik ve Anlatısal Dönüşümü

Kıj Johnson’ın Fudoki Romanında Kadının Mitolojik ve Anlatısal Dönüşümü

Kıj Johnson’ın Fudoki adlı romanı, yalnızca fantastik bir hikâye sunmakla kalmaz; aynı zamanda kimlik, hafıza, beden ve yazı ilişkisini çok katmanlı biçimde irdeleyen, edebî olduğu kadar felsefi bir metindir. Japon anlatı geleneğinin monogatari ve nikki bungaku türlerinden beslenen roman, geçmişin izini sürerken gelecekte var olmanın koşullarını da sorgular. Romanın merkezinde iki kadın karakter yer alır: biri gerçek dünyanın sınırlayıcı kurallarına hapsolmuş yaşlı bir prenses, diğeri ise doğa ile iç içe özgürce var olmayı seçen bir ruh. Bu iki karakterin karşıt ama tamamlayıcı yapısı, romanın temel çatışmasını ve estetik gerilimini oluşturur.

Prenses Harueme, sarayın taş duvarları arasında ömrünü tüketmiş, içsel sesiyle baş başa kalmış yaşlı bir aristokrattır. Ölümün eşiğindeyken, kendi geçmişini ve kimliğini anlamlandırmak için bir hikâye yazmaya başlar: Kagaya-hime’nin hikâyesi. Harueme’nin kalemi, hayallerin, söylenememiş cümlelerin, yaşanamamış hayatların taşıyıcısı olur. Yazı onun için bir ifade aracıdır; yazmak, var olmaktır. Japon kültüründe coğrafi ve tarihsel kayıtları içeren belgeler anlamına gelen fudoki, Harueme için daha derin, daha kişisel bir anlam taşır.

Harueme’nin yazdığı karakter, Kagaya-hime, bir kedi olarak doğar, yangında ailesini ve fudokisini kaybettikten sonra insan formuna bürünür. Bu dönüşüm, fiziksel olduğu kadar kimliksel bir başkalaşımdır. Japon mitolojisinde yer alan bakeneko figüründen esinle yaratılmış bu karakter, şekil değiştiren, doğayla uyumlu ve içgüdüsel bir varlıktır. Kediler, Japon kültüründe hem özgürlüğün hem de gizemin sembolüdür. Kagaya-hime, Harueme’nin erişemediği özgürlükleri, hayalleri temsil eder. Şiddetle olan ilişkisi de bu bağlamda yorumlanmalıdır: Hayatta kalmak için öldürmek zorunda kalan ama bu eylemden hoşnutluk da duyan bir figürdür. 

Kagaya-hime’nin hayata dair tutumu, onun özgürlük arayışının bir başka boyutudur. Harueme, Kagaya-hime üzerinden duygularını dışavurur; onun hikâyesini yazarak, kendi gerçekleştiremediği yaşamları kurar.

Romanın anlatı yapısı, klasik Japon edebiyatı türlerinden olan monogatari (uzun anlatı) ve nikki bungaku (günlük edebiyatı) geleneklerine dayanır. Harueme’nin içsel yolculuğu, klasik nikkilerdeki gibi bireyin geçmişe dönük, kendini keşfetme sürecidir. Fudoki, aynı zamanda zuihitsu geleneğiyle de bağ kurar: yani düşüncelerin, gözlemlerin ve içsel akışın edebî metne dönüşmesi.

Yan karakterler, özellikle Harueme’nin saray çevresindeki kadınlar ve hizmetkârlar ile Kagaya-hime’nin yolculuğunda karşılaştığı savaşçılar, köylüler ve gezginler; bu iki ana karakterin içsel dönüşümlerine eşlik eden, onların varoluşsal çabalarını görünür kılan figürlerdir. Ancak en dikkat çekici yan karakter Domei’dir. Harueme’nin geçmişinde önemli bir yer tutan bu erkek figür, anlatıda doğrudan yer almaz ama Harueme’nin hayatı üzerindeki etkisi silinmezdir. Domei’nin onu terk etmiş olması, Prenses’in kendi yaşamı üzerindeki söz hakkını kaybetmiş oluşunu daha da derinleştirir.

Romanın sonunda Harueme’nin hikâyesi tamamlanır. Ancak burada tamamlanma, kendi kimliğini yazıyla yeniden kurmuş olmanın getirdiği bir tür içsel bütünlüktür. Ancak önemli olan, onun yazıyla var edilmiş bir karakter olarak, Harueme’nin benliğinden bağımsız bir özneye dönüşmüş olmasıdır.

Kagaya-hime’nin varlığı, Japon mitolojisindeki yōkai, özellikle bakeneko ve kitsune figürleriyle ilişkilidir. Şekil değiştiren bu doğaüstü varlıklar, toplumun normlarına karşı duran, özgürlüğe düşkün ruhları temsil eder. Kagaya-hime, bir yōkai gibi, toplumsal düzenin sınırlarını aşan, içgüdüsel gücüyle kendi kaderini çizen bir figürdür.

Fudoki, yazının yalnızca bir aktarım aracı olmadığını, aynı zamanda bir kimlik kurma biçimi olduğunu gösterir. Harueme, hikâyesini yazarak baskıya ve geleneklere karşı durur; Kagaya-hime ise yazının içinde kendi hakikatini yaratır. Johnson, Japon anlatı geleneğini Batı’nın doğrusal kurgu yapısıyla birleştirerek, hem bireyin iç dünyasını hem de kültürel mirası anlamaya çalışan, edebî olduğu kadar düşünsel bir roman yaratır. Bu anlamda Fudoki, yazıyla, hafızayla ve kimlikle örülmüş bir varoluş kaydı hâlini alır.

Yakup Kadri’nin “Yaban”ında Yalnızlık, Yabancılaşma ve Direnmeyi İstemeyen Halk

 

Yakup Kadri’nin “Yaban”ında Yalnızlık, Yabancılaşma ve Direnmeyi İstemeyen Halk

Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Yaban adlı romanı (1932), Türk edebiyatında Cumhuriyet dönemi ile birlikte birey-toplum çatışmasını, aydın-köylü yabancılaşmasını ve Milli Mücadele’nin Anadolu halkındaki karşılığını ele alan önemli eserlerden biridir. Bu romanda, bir bireyin içsel hesaplaşması, bir ulusun geçirdiği kültürel, sosyal ve ideolojik dönüşüm sorgulanır. Roman, I. Dünya Savaşı’ndan sonra kolunu cephede kaybetmiş bir İstanbul aydını olan Ahmet Celal’in, emir eri Mehmet Ali’nin köyüne yerleşmesiyle başlar. Ahmet Celal, savaşın ardından büyük şehirde tutunamayacağını düşünerek Anadolu köyüne sığınır. Burada halkla yakınlaşacağını, iç içe bir yaşam süreceğini sanır. Ancak kısa sürede aydın ile halk arasındaki uçurumu, karşılıklı anlaşmazlıkları ve görünmeyen bir yabancılaşmayı deneyimlemeye başlar.

Ahmet Celal, köye ilk geldiğinde Anadolu halkına duyduğu romantik hayranlıkla doludur. Onları yüce, saf ve kurtarıcı bir güç olarak idealize eder. Ancak zaman geçtikçe bu düşüncelerinin hayal kırıklığına dönüştüğünü görürüz: Köy halkı cahil, kendi hâlinde, dinî ve geleneksel inançlara sıkı sıkıya bağlı gibi görünse de daha çok hurafelere inanan, her şeyden şüphe eden bir topluluktur. Ahmet Celal'in konuşmalarını anlamakta güçlük çekerler; onun eleştirel bakışı, inkârcılığı ya da modern fikirleri onlara yabancı ve tehlikeli gelir. Ahmet Celal ise, İstanbul’un görmüş geçirmiş aydını olarak, onların dünyasını anlamakta başarısız olur. Bu durum onu yalnızlığa, öfkeye ve içe kapanmaya iter. Yazar romanında anlattığı bu çatışmayla, Cumhuriyet’in aydınlık ideallerinin, toplumun geniş kesimleri tarafından neden benimsenmediğini sorgular.

TARİHÎ BAĞLAM
Roman, 1918-1922 yılları arasında, yani Kurtuluş Savaşı’nın Anadolu’ya yayıldığı yıllarda geçer. Ahmet Celal köylüye, Yunan ilerleyişinin ve ulusal direnişin önemini anlatmaya çalışır. Ancak köy halkı ya olan biteni umursamaz, ya da olup biteni kaderin bir cilvesi olarak görür: Onlara göre bu bir dünya düzenidir; zaten her zaman yönetenler değişmiştir ama kendilerinin durumu hiç değişmemiştir. Ahmet Celal’in içsel isyanı buradan doğar: “Bu halk için mi savaştık?” sorusu sürekli olarak içini kemirir. Yakup Kadri bu romanda, Milli Mücadele’ye şehirli aydının bakışı ile köylünün bakışı arasındaki farkı çarpıcı biçimde ortaya koyar. Özellikle aydının beklentisi ile halkın gerçekliğe bakışı arasındaki mesafe büyüdükçe, bir hayal kırıklığı dramı ortaya çıkar.

PSİKOLOJİK DERİNLİK: Ahmet Celal’in Yalnızlığı
Ahmet Celal’in köydeki varlığı hem fiziksel hem de psikolojik bir sürgündür. Kolunu savaşta kaybetmiş bir asker olarak kendini eksik, dışlanmış ve anlaşılmamış hisseder: Köylülerle ne arkadaşlık kurabilir ne de onları sevebilir. Yalnızca başka bir köyden olan Emine ile hayalî bir yakınlık kurar. Ama bu ilişki de hiçbir yere varamaz. Toplumu değiştiremeyeceğini fark ettikçe içine kapanır, doğayla konuşur, iç monologlara yönelir. Bu yönüyle roman, varoluşsal bir yalnızlık anlatısı hâline gelir.

Yaban’ın en güçlü yanlarından biri de doğa betimlemeleridir. Ahmet Celal’in yalnızlığı, köydeki yabancılığı ve içsel boşluğu, sık sık doğa imgeleriyle desteklenir: Çorak topraklar, kurak tepeler, ıssız vadiler adeta karakterin iç dünyasını yansıtır. Doğa, romanda hem sığınak hem tehdit, hem gerçek hem metafor olarak kullanılır.

Romanın ismi olan “Yaban”, tek taraflı bir tanım değildir. Ahmet Celal köylüye yabancı olduğu kadar, köylü de ona yabancıdır. Bu çift yönlü yabancılık tanımı; bireylerin, kültürlerin, sınıfların ve dünya görüşlerinin de birbirine olan mesafesini gösterir.

Yaban, toplumsal gerçekçi edebiyatın ve Cumhuriyet dönemi eleştirel aydın literatürünün temel taşlarından biridir. Romanın sonunda Ahmet Celal köyden ayrılmak zorunda kalır. Yunan işgaline uğrayan köyde, direniş olmamıştır. Köylü herhangi bir direniş yapabilecek kadar bile milli direnişe inanmamaktadır. Yanlarından kadınların sürüklenerek götürülmelerine, evlerinin yakılmalarına seyirci kalırlar. İçlerinden sadece Zeynep kadın Yunan askerlerine karşı sesini yükseltmektedir. Ahmet Celal romanın sonunda bir kurşunla yaralanarak, adeta Anadolu’nun da ruhsal çöküşünü temsil etmektedir.

Yakup Kadri Karaosmanoğlu'nun Yaban romanındaki karakterler, dönemin toplumsal yapısını ve aydın-halk çatışmasını yansıtan önemli figürlerdir.

Ahmet Celal (Yaban):
Romanın başkahramanı olan Ahmet Celal, I. Dünya Savaşı'nda bir kolunu kaybetmiş bir yüzbaşıdır. İstanbul'un işgal edilmesiyle emir eri Mehmet Ali'nin köyüne yerleşir. Köylülerle iletişim kurmaya çalışsa da onların cehaleti ve ilgisizliği nedeniyle büyük bir hayal kırıklığı yaşar. Köylüler onu yaban olarak görür ve dışlar. Ahmet Celal, köydeki yaşamı gözlemleyerek Anadolu insanının içinde bulunduğu durumu sorgular.

Mehmet Ali
Ahmet Celal’in emir eridir ve ona köyde kalmasını teklif eden kişidir. Köyde yaşamak konusunda daha uyumlu bir yapıya sahiptir. Ahmet Celal’in aksine köylülerin yaşam tarzına alışkındır ve onların bakış açısını benimser.

Salih Ağa:
Köyde nüfuz sahibi, çıkarcı bir karakterdir. Köylüleri kendi çıkarları doğrultusunda yönlendirir ve onların cahil kalmasını ister. Ahmet Celal’in köylülerle bağ kurmasını engelleyen en önemli figürlerden biridir.

Mehmet Ali’nin Annesi (Zeynep Kadın):
Toprakla geçinen, kaderine razı gelen bir köylü kadınıdır. Geleneksel köy yaşamına bağlıdır ve değişime kapalıdır. Ahmet Celal’in fikirlerine mesafeli yaklaşır.

Emine:
Başka bir köyden gelen ve İsmail’in eşi olan Emine, Ahmet Celal’in ilgi duyduğu kişidir. Ancak köydeki gelenekler ve kendi ön yargıları nedeniyle Ahmet Celal ile yakınlaşması mümkün olmaz. Köyün işgali sırasında Ahmet Celal ile kaçmaya çalışır ama başarılı olamaz.

İsmail:
Emine’nin eşi olan İsmail, köyün sıradan bir bireyidir. Ahmet Celal’in köydeki yabancılaşmasını daha da derinleştiren karakterlerden biridir.

Bekir Çavuş:
Askerlik yapmış, ülkenin durumunu bilen ancak konuşmaktan kaçınan biridir. Köydeki olayları gözlemlese de sessiz kalmayı tercih eder.

Yaban romanı, Ahmet Celal’in köyde yaşadığı yabancılaşma, aydın-halk çatışması ve cehalet gibi konuları derinlemesine işler. Köyün Yunan işgaline uğramasıyla Ahmet Celal’in yaşadığı trajedi daha da derinleşir. Sonunda, köyden kaçmaya çalışırken vurulur ve bilinmeyen bir yöne doğru gider.

Romanın en belirgin teması, aydın ile halk arasındaki uçurumdur. Ahmet Celal, eğitimli ve savaş görmüş bir subay olarak köye geldiğinde, köylülerin dünyasına tamamen yabancı olduğunu fark eder. Köylüler ise onu yaban olarak adlandırarak dışlar. Ahmet Celal, köylüleri bilinçlendirmeye çalışsa da onların cehaleti, kadercilik anlayışı ve ilgisizliği karşısında büyük bir hayal kırıklığı yaşar. Bu durum, Cumhuriyet’in ilk yıllarında aydınların halkı dönüştürme çabasının ne kadar zor olduğunu gösterir.

Roman, Anadolu köylüsünün bilgi eksikliğini, temizlik ve ahlak anlayışını, vatan-millet sevgisi eksikliğini, çıkarcılığı, hurafeye inanışını, eğitimden uzak oluşunu, savaşın etkilerini anlamakta zorlanmasını gözler önüne serer. Köylüler, ülkenin içinde bulunduğu durumu kavrayamaz ve Ahmet Celal’in anlattıklarına şüpheyle yaklaşır. Köydeki Salih Ağa gibi çıkarcı karakterler, köylüleri bilinçsiz bırakmaya çalışır. Ahmet Celal, köylülerin savaşın ve işgalin farkında olmamasına öfkelenir.

Aşağıdaki alıntıda Ahmet Celal'in bir iç hesaplaşma içine girdiği görülüyor.
‘‘Bunun nedeni, Türk aydını, gene sensin! Bu viran ülke ve yoksul insan kitlesi için ne yaptın? Yıllarca, yüzyıllarca onun kanını emdikten ve onu bir posa halinde katı toprak üstüne attıktan sonra, şimdi de gelip ondan tiksinmek hakkını kendinde buluyorsun. Anadolu halkının bir ruhu vardı, nüfuz edemedin. Bir kafası vardı, aydınlatamadın. Bir vücudu vardı, besleyemedin. Üstünde yaşadığı bir toprak vardı! İşletemedin. Onu, hayvani duyguların, cehaletin, yoksulluğun ve kıtlığın elinde bıraktın. O, katı toprakla kuru göğün arasında bir yabani ot gibi bitti. Şimdi, elinde orak, buraya hasada gelmişsin. Ne ektin ki, ne biçeceksin? Bu ısırganları, bu kuru dikenleri mi? Tabii ayaklarına batacak. İşte, her yanın yarılmış bir halde kanıyor ve sen, acıdan yüzünü buruşturuyorsun. Öfkeden yumruklarını sıkıyorsun. Sana ıstırap veren bu şey, senin kendi eserindir, senin kendi eserindir.’’

Ahmet Celal, köye geldiğinde kendini yalnız ve dışlanmış hisseder. Köylülerle ortak bir bağ kuramaz ve onların yaşam tarzına uyum sağlayamaz. Bu durum, bireyin toplum içinde aidiyet hissini kaybetmesini ve yalnızlaşmasını vurgular. Ahmet Celal’in kişisel dramı, aslında dönemin aydınlarının halkla kuramadığı bağın bir yansımasıdır. Roman, Kurtuluş Savaşı’nın Anadolu’daki etkilerini anlatır. Köylüler, savaşın önemini tam olarak kavrayamazken Ahmet Celal, vatanın kurtuluşu için mücadele edilmesi gerektiğini savunur. Ancak köylülerin umursamaz tavrı, onun yalnızlığını daha da artırır. Milli Mücadele’nin halk tarafından nasıl algılandığı ve savaşın köylü üzerindeki etkileri romanın önemli bir boyutunu oluşturur.

Roman, köydeki güç dengelerini de ele alır. Salih Ağa ve Şeyh Yusuf gibi karakterler, köylüleri kendi çıkarları doğrultusunda yönlendirir ve onların cahil kalmasını ister. Bu durum, toplumdaki sömürü düzenini ve güç sahiplerinin etkisini gösterir.

Ahmet Celal, köyde aydın-halk çatışmasını birebir deneyimler. Köylülerle iletişim kuramaması, yalnızlaşması ve cehaletle mücadele etmesi, romanın ana temasını oluşturur. Sonunda, köy Yunan işgaline uğrar ve Ahmet Celal, kaçmaya çalışırken vurulur. Roman, aydınların toplum içinde nasıl yalnızlaştığını ve cehaletin toplumsal gelişimi nasıl engellediğini güçlü bir şekilde vurgular.

Mustafa Kutlu Beyhude Ömrüm / Toprağın Direnişi ve Ruhun Çöküşü: Beyhude Ömrüm ile Yaban Romanında Doğa ve Yalnızlık

Mustafa Kutlu Beyhude Ömrüm / Toprağın Direnişi ve Ruhun Çöküşü: Beyhude Ömrüm ile Yaban Romanında Doğa ve Yalnızlık

Mustafa Kutlu'nun Beyhude Ömrüm adlı eseri, Anadolu insanının doğayla mücadelesini ve hayallerini gerçekleştirme çabasını anlatan etkileyici bir hikâyedir. Kitabın ana karakteri, çorak bir toprağa bahçe kurma hayaliyle yola çıkan bir Anadolu köylüsüdür. Kutlu'nun anlatımı, hem doğaya duyulan tutkuyu hem de insanın içsel yolculuğunu derinlemesine işler.

Eserde, kahramanın yaşadığı köy, zorlu doğa koşullarına rağmen umut ve azimle şekillenen bir mekân olarak öne çıkar. Beyhude Ömrüm, bir bireyin mücadelesini, Anadolu'nun sosyal yapısını ve geleneklerini gözler önüne serer. Kutlu'nun sade ama güçlü anlatımı, okuyucuyu hikâyenin içine çeker ve karakterlerin iç dünyasını etkileyici bir şekilde yansıtır.

Beyhude Ömrüm'de Mustafa Kutlu, Anadolu insanının mücadelesini ve hayallerini karakterler üzerinden etkileyici bir şekilde anlatıyor. İşte bazı önemli karakterler: Gülpaşa Çavuş'un Oğlu: Hikâyenin ana karakteri. Hırslı, çalışkan ve geleneklerine bağlı bir Anadolu köylüsü. Çorak bir toprağa bahçe kurma hayaliyle büyük bir mücadeleye girişir. Deli Derviş: Köyde yaşayan, sessiz ve yardımsever bir adam. Kimileri onu deli, kimileri ise derviş olarak görür. Muhtar Halil: Zengin, inatçı ve paragöz bir muhtar. Hikâyede çıkarcı yönleriyle öne çıkar. Enis Bey: Kasabanın hâkimi. Sürekli alkol alan, otoriter bir karakter. Çerçi Cemil ve Tahsildar Atıf: Muhtarın yakın dostları. Köyde dedikodu ve çıkar ilişkileri içinde yer alırlar. Hacali: Kasabanın berberi. Köyde olup bitenleri bilen, sosyal bir karakter. Selvihan: Muhtar Halil’in karısı. Hediye: Muhtarın kızı. Rahime: Ana karakterin gelini.

Beyhude Ömrüm'ün ana karakteri Gülpaşa Çavuş'un Oğlu Yadigâr, Anadolu insanının azmini ve doğayla mücadelesini temsil eden güçlü bir figürdür. Hırslı, çalışkan ve geleneklerine bağlı bir köylü olarak, çorak bir toprak parçasına bahçe kurma hayaliyle büyük bir mücadeleye girişir. Karakterin en belirgin yönlerinden biri, doğaya karşı verdiği savaşın hem fiziksel hem de içsel bir yolculuk olmasıdır. Islak kayayı keşfetmesi ve burada bir bahçe kurma fikrine kapılması, onun hayallerini gerçekleştirme arzusunun bir sembolü hâline gelir. Kutlu’nun anlatımı, bu karakterin azmini ve karşılaştığı engelleri etkileyici bir şekilde işler.

Kutlu’nun zamanın akışını tersine çevirmesi, köyün giderek küçülmesi ve anlatıcının yalnızlaşması, hem bireysel hem de toplumsal bir dönüşümü etkileyici bir şekilde yansıtır. Özellikle Yadigar'ın hayatının ilerleyişi, köydeki değişimi gözler önüne serer: Köy başlangıçta bir nahiye iken zamanla terk edilmiş, büyükşehrin çekim gücü insanları buradan koparmıştır. İnsanların umudunu yitirerek İstanbul'a göç etmeleri, Anadolu’daki toplumsal değişimi gösteren keskin bir detaydır. Yadigar'ın çocukları bile köyü terk ederken, o eski yaşamın içinde kalmaya çabalar. Ancak en sonunda, kaçınılmaz bir şekilde yalnızlaşır ve trajik bir sonla köyünde ölür. Deli Derviş'in köydeki son kişi olması ve anlatıcının en sonunda karlı bir günde yalnız ölmesi, insanın doğaya ve zamana karşı verdiği mücadelenin çaresizliğini gözler önüne serer. Bu bölüm, Kutlu’nun gelenek ile modernleşme arasındaki çatışmayı, bireyin köklerinden kopuşunu ve zamanın ilerleyişine karşı duyulan derin hüznü vurgular.

Beyhude Ömrüm ve Yaban Romanı Arasında Tematik Bir Karşılaştırma: Doğa, Yalnızlık ve Toplumsal Uyum

Mustafa Kutlu’nun Beyhude Ömrümü ile Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Yabanı, iki farklı dönem ve yazın anlayışına ait olmalarına rağmen, bireyin çevresiyle kurduğu çatışmalı ilişkiyi merkez alan anlatılardır. Bu iki eser, Anadolu’nun fiziksel ve sosyolojik gerçekliği içerisinde şekillenen karakterlerin yalnızlıklarını, mücadelelerini ve hayal kırıklıklarını farklı açılardan işler.

Kutlu’nun anlatısında doğa, kahramanın içsel dünyasıyla bütünleşen bir direnç alanıdır. Gülpaşa Çavuş’un Oğlu, çorak bir kayayı verimli bir bahçeye dönüştürmeye çalışırken aslında kendi içindeki umudu yeşertmeye uğraşır. Bu yönüyle doğa, hem düşmanın hem de düşünen bir varlığın muhatabıdır. Doğa, karakterin inancını sınayan bir anlam arayışıdır.

Yaban’da ise doğa, daha çok savaş sonrası yıkımı ve kaosu temsil eder. Ahmet Celal için doğa, bilinmezlik ve tehdit içerir; kendisini yutmaya hazır bir boşluktur. Kutlu’da doğa umutla şekillenirken, Yakup Kadri’de doğa kaderin bir parçası olarak karanlık bir çerçevede sunulur.

Her iki eserde de karakterler toplumla uyumsuzluk yaşar. Ahmet Celal, eğitimli bir subay olarak köylülerin yaşamına anlam veremez; aralarına katılamaz. Onların millî mücadeleye ilgisizliğini küçümserken kendi yalnızlığını da derinleştirir.

Buna karşılık Gülpaşa Çavuş’un Oğlu, tam da köy kültürünün içinden gelen biridir. Ancak onun farklı düşleri -kurak bir kayalığı yeşertmek gibi- geleneksel sınırların dışına çıktığı için marjinalleştirilir. Bu durum, Anadolu’nun içinden gelen bir bireyin dahi hayal kurduğunda sistem dışına itilmesini gösterir. Dışlanma burada diğer köylülerden farklı olan bir bireyin umut etmesinden -hayallerinden- doğar.

Ahmet Celal’in çatışması zihinseldir. O, köylülerin cehaletine karşı ideolojik bir direnç geliştirir. Onların dünyasına hem sızmaya çalışır hem de içten içe onları yargılar. Bu nedenle karakterin yalnızlığı entelektüel bir kırılmaya dönüşür.

Gülpaşa Çavuş’un Oğlu ise toprakla, suyla, susuzlukla savaşır. Onun hikâyesi doğrudan fiziksel bir mücadelenin içindedir. Ancak bu mücadele ruhsal bir boyut da taşır. Çünkü bu zorlu doğa savaşında ısrar etmek, aslında insanın inatla hayal kurma hakkını savunmasıdır. Her iki karakter de kendi dünyalarını kurmak ister ama bu dünya ne toplumca paylaşılır ne de uzun ömürlü olur. Ahmet Celal, savaşın yıkıcılığı karşısında yalnızlığına gömülerek kaybolur. Gülpaşa Çavuş’un Oğlu ise hayalini gerçekleştirdikten sonra uzun yıllar yaşar ama yalnızlaşarak ölür; yalnız bahçesi varlığını sürdürür. Bu anlamda Kutlu’nun anlatısı daha umutludur: Hayal edenin kendisi ölse de hayali yaşamaya devam eder.

Yaban ile Beyhude Ömrüm, Anadolu’nun hem dışarıdan gözleyen bir aydınla hem de içinden bir hayalperestle anlatıldığı iki farklı ses gibidir. Birincisi eleştirerek yaklaşır, ikincisi dönüştürmeye çalışır. Ancak her ikisi de Anadolu insanının yalnızlığına, toplumun dirençli yapısına ve bireyin sınırlı dönüşüm gücüne işaret eder. Mustafa Kutlu, sade ama şiirsel diliyle doğayla kurulan ilişkinin içsel bir inanca dönüşebileceğini gösterirken; Yakup Kadri, köylü-aydın çatışmasının ideolojik boyutunu yansıtarak modernleşme sorununa ışık tutar. Bu iki anlatı, Cumhuriyet döneminden günümüze bireyin çevresiyle yaşadığı gerilimli diyalogları anlamak için kıymetli iki anlatıdır.